UKRAINA: BIAŁA TWIERDZA W AKERMAŃSKIM STEPIE

 

Stepu oczywiście już nie ma. Są na jego miejscu pola uprawne, miasta i wioski. Ale Dniestr, po pokonaniu 1352 kilometrów od źródeł w Karpatach wschodnich, przez Wołyń, Podole i Bukowinę, Ukrainę, Mołdawię i ponownie Ukrainę, wpada do tego samego limanu Dniestrowego połączonego z Morzem Czarnym.

 

 

Najsłynniejszym miejscem na dawnym Stepie Akermańskim jest Biała Twierdza. Ak-Kerman po tatarsku i turecku, Biłhorod Dnistrowśkyj po ukraiński, Cetatea Albằ po rumuńsku i mołdawsku, Białogród nad Dniestrem po polsku. I Akerman do 1944 roku. Związki z Polską ma on nie tylko dzięki temu sonetowi. Od 1387 roku niemal do końca XV wieku należała ona bowiem do mołdawskich hospodarów, lenników polskich królów.

 

Niemal 60-tysięczne dziś miasto i twierdza położone 80 km na południowy zachód od Odessy i 18 km od Morza Czarnego, ma niezwykłą, burzliwą przeszłość. Założyli go, w VI wieku p.n.e. jako grecką kolonię Tyras, osadnicy z Miletu w Azji Mniejszej. W I w n.e. było miastem Alba Julia w rzymskiej prowincji Dolnej Mezji, później bizantyjskim Leukopolis.

 

Niszczyli je, około 250 r. n.e., Goci i około 370 Hunowie. Od VI wieku tutejsze ruiny zasiedlali Słowianie. W XIII w. swoją faktorię handlową założyli tu Genueńczycy i to oni rozpoczęli wznoszenie twierdzy. Wkrótce pojawili się jednak Tatarzy przekształcając osadę w miasto Ak-Libo.

 

Od XIV wieku władali nim hospodarowie mołdawscy, stając się, jak już wspomniałem, w 1387 roku lennikami królów polskich. To Mołdawianie rozbudowali potężną twierdzę, chroniącą szybko rozwijający się ośrodek handlowy. Dalsze dzieje Białogrodu Dniestrowego zacytuję za Słownikiem geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z roku 1880.

 

 

 

I dalej: „Była to stolica Tatarów bodziackich i miała garnizon turecki. Dziś składa się z właściwego miasta i 3 przedmieść: Szaba, Turlaki i Papuszkoi. Posiada fabryki łoju, świec i ma w grudniu walny jarmark na sól, wełnę, ryby, tłuszcze i wino… Po limanie krążą statki parowe. Większość mk. (mieszkańców) prawosławnego wyznania.

 

Potem idą żydzi, Ormianie, raskolnicy; katolików około 50. Są w A. 3 cerkwie, 1 ormiańska i bożnica. O wspomnieniach hist. A. czyt. Rzecz J.I. Kraszewskiego p.t. „Owidypol, Dniestr i A.”, Warszawa 1847. Dodam jeszcze parę słów na temat ówczesnego powiatu akermańskiego:

 

 

W ciągu tych ponad 130 lat od wydania tego słownika doszło trochę nowych faktów historycznych i gospodarczych. W latach 1541-1542 i 1549 Akerman był odbijany z rąk tatarskich i tureckich przez oddziały rotmistrza Pretwicza, oficera w służbie polskiego króla Zygmunta Augusta. W XVIII w. schroniły się tu walczące z Rosją oddziały Kozaków hetmana Pyłypa Orłyka ( o odsłonięciu mu pomnika w Kijowie pisałem w ub.r. ), później Kozaków Siczowych.

 

W rezultacie wojny rosyjsko – tureckiej w latach 1806 – 1812 i pokoju bukareszteńskiego, miasto i twierdzę przyłączono do Rosji. W XIX był tu także port solny i zbożowy. W latach 1918-1940 należało ono, jako Cetatea Alba, do Królestwa Rumunii. Później przez niespełna rok do ZSRR, i od lipca 1941 do sierpnia 1944 roku ponownie do Rumunii. Następnie do Ukraińskiej SRR, od 1991 roku do Ukrainy.

 

 

Głównym zabytkiem Białogrodu Dniestrowego i najważniejszą jego atrakcją turystyczną jest Twierdza Akermańska. A ściślej jej ruiny stanowiące muzeum. Zbudowano ją na terenie antycznego miasta Tyrs, stąd wewnątrz znajdują się wykopaliska tej greckiej kolonii Miletu. Jak już wspomniałem, tutejszą twierdzę rozbudowali i umocnili w XIV w. Mołdawianie.

 

W latach 40-tych XV w. stała się ona, jako Cetatea Alba, stolicą Dolnej Mołdawii. Wówczas to zakończono budowę umocnień. Nie raz była oblegana. Ostatnie, najsilniejsze oblężenie w 1484 roku tureckiej armii sułtana Bajazeta II i krymskiego chana Mengli – Gireja, zakończyło się po 16 dniach walk poddana została Turkom. I stała się Akermanem na 328 lat.

 

Także kilkakrotnie przechodzącym z rąk do rąk. Po ostatecznym opanowaniu jej przez Rosję, już po 20 latach, tj. w roku 1832 została zlikwidowana jako budowla obronna. Dziś zachowały się z niej tylko, co prawda imponujące, ruiny. Twierdza zajmuje 9 ha powierzchni. Otaczają ją mury 2 kilometrowej długości wysokie na 5 – 15 metrów oraz grube na 1,5 do 5 metrów.

 

Z trzech stron dostępu do nich broni fosa o szerokości 13,5 – 14 metrów, pierwotnie głęboka na 22 metry. Z czwartej strony wody limanu, do którego schodzą niemal pionowe ściany skalne, a na nich mury. W przeszłości w twierdzy były 34 baszty, z których zachowało się 26. Wewnątrz były cztery dziedzińce oraz w najwyższym i najbardziej nieodstępnym miejscu cytadela.

 

Nazywana Zamkiem Genueńskim, gdyż jego wznoszenie w stylu wschodnio bizantyjskiej budowli obronnej zapoczątkowali jeszcze Genueńczycy. Zbudowana na planie kwadratu, z czterema potężnymi wieżami w narożnikach murów. Każda z nich miała inną nazwę i przeznaczenie.

 

 

„Komendancka” mieściła sztab garnizonu. „Skarbiec” służyła do przechowywania kasy twierdzy i miasta. „Ciemnica” była więzieniem z lochami. Natomiast „Ewakuacyjna” łączyła ściany cytadeli z dziedzińcem garnizonowym. Nad całą twierdzą górowała Baszta Strażnicza. Czteropoziomowa, o wysokości 14 metrów.

 

W czasach mołdawskich wewnątrz twierdzy była cerkiew prawosławna zbudowana w końcu XIV i przebudowana po 1484 roku. Upamiętnia ją, położony w 2001 roku na miejscu, w którym stała, czarny granitowy kamień. Równocześnie poświęcony on został 2500 rocznicy założenia twierdzy i miasta.

 

Cerkiew tę zniszczyli w XV w. muzułmanie i zbudowali na jej miejscu, na planie kwadratu, meczet sułtana Bajezeta, z którego zachował się tylko minaret. Był w twierdzy także drugi meczet. Zbudowany w XVIII wieku na planie ośmiokąta, z minaretem dobudowanym do ściany cytadeli. Również on, poza fragmentem minaretu, nie zachował się.

 

Miejsca, w którym znajdowały się nie zachowane obiekty, lub stoją ich ruiny, oznaczone są przejrzystymi tabliczkami. Ponadto niedaleko od wejścia wewnątrz twierdzy jest jej plan z zaznaczonymi murami, czterema dziedzińcami. „Obywatelskim” – na nim chronili się mieszkańcy miasta w przypadku najazdu lub innego zagrożenia, „Garnizonowym”, „Cytadelą” – gospodarczym nazywanym „Kwarantannowym”.

 

Podobnie zaznaczono 9 głównych baszt i minaret. Większość murów można obejść po ich wewnętrznej stronie. Roztaczają się z nich piękne widoki na zachowane budowle i fragmenty twierdzy oraz cytadeli, wykopaliska antyczne, a także na liman Dniestrowy i miasto.

 

W części dawnego dziedzińca garnizonowego wystawiono repliki wanej broni, armat, nawet antycznego, ruchomego taranu tzw. Żółwia. Stosowano go w I tysiącleciu p.n.e. do rozbijania murów obronnych.

Tarany te miały do 17 m. długości, 13 m szerokości i 7 m. wysokości. A także otwory strzelnicze dla łuczników. Kryte były dachem z surowych skór chroniących przed ogniem.

 

 

Taran miał metalowe zakończenie, był podwieszany i rozkołysywany. Ten rodzaj maszyny oblężniczej mógł pomieścić do 100 ukrytych w nim żołnierzy.

 

Wystawione repliki można nie tylko oglądać, ale również za stosowną opłatą strzelać z niektórych. O czym informują, wraz z cennikiem, ustawione obok nich tablice.

 

Jak już wspomniałem, najcenniejszym i najciekawszym zabytkiem Białogrodu Dniestrowego są ruiny twierdzy. Mając czas, będąc tu warto zajrzeć i do innych obiektów. Ulice współczesnego miasta zbiegają się promieniście przy południowej i zachodniej części fosy i murów obronnych. Tylko jedna przecznica na południe od murów twierdzy dzieli ją od cerkwi św. Jana Chrzciciela – Swiato-Ioanna Predteczi z XV wieku, należącej do miejscowych Greków.

 

Przy kolejnej przecznicy w kierunku południowym, ul. Kutuzowa, stoi ormiański kościół Zaśnięcia Przeczystej Bogurodzicy – Uspinnia Preczystoji Bohorodyci z metryką od XIV wieku. Trzecią z zabytkowych świątyń, jest cerkiew prawosławna p.w. św. Jana Soczewśkoho, zwana też Rytą lub Podziemną.

 

Została bowiem wykuta w czasach jarzma tureckiego, od XIV do XVIII w. w skałach przy obecnej ul. Szabśkiej, już na przedmieściu. W jej pobliżu, chociaż po miejskiej stronie linii kolejowej, znajduje się inna miejscowa ciekawostka – kamienny grobowiec scytyjski.

 

Pozostałe polecane przez przewodników obiekty i budowle: koszary Aleksandrowskie, zbudowane w XIX w. Gimnazjum Męskie, dawny Urząd Ziemstwa – obecnie powiatowy czy żydowski kirkut można sobie, mając ograniczony czas, darować.

 

Radzę natomiast podjechać na wspomniane już w cytowanym fragmencie Słownika geograficznego przedmieście Szabo, dziś formalnie wieś. Mieści się tam bowiem pod tą marką, założona w 1788 roku wytwórnia win i koniaków.

 

Obok krymskich z Koktebelu, najlepszych produkowanych na Ukrainie. Posiada ona duże, ogólnie dostępne Centrum Kultury Wina. Ze sklepem fabrycznym zaopatrzonym w pełny, bogaty asortyment napojów wytwarzanych w tych zakładach. Co prawda ceny są takie same, jak w supermarketach, ale zakup w nim daje gwarancję, że nie trafi się na podróbkę. Bo to, niestety, zdarza się u naszych wschodnich sąsiadów.