Berestow – nazwa tego miejsca pochodzi od rosnącego tu w przeszłości lasu wiązów nazywanych też brzostami, po starorusku i ukraińsku berestami – był wsią odległą od średniowiecznego grodu w Kijowie o kilka kilometrów na południe. I letnią siedzibą wielkich książąt kijowskich: chrzciciela Rusi, późniejszego świętego Władimira (Włodzimierza) I Wielkiego, Jarosława Mądrego i Władimira (Włodzimierza) Monomacha. Ale do historii i naszej współczesności przeszła ona przede wszystkim ze względu na wzniesiony w niej, nie zachowany, klasztor Spaso–Preobrażeński (Przemienienia Pańskiego) z jego centralną świątynią, soborem pod tym samym wezwaniem.
JEDEN Z PIĘCIU ZABYTKÓW Z CZASÓW RUSI KIJOWSKIEJ
Jest to jeden z najcenniejszych, a zarazem uważany za ostatni zabytek z tych, które, chociaż w częściowo zmienionej formie, dotrwały do naszych czasów, wzniesiony w stylu ruskiej, kijowskiej architektury sakralnej przełomu XI-XII wieku. A zachowało się ich w ukraińskiej stolicy zaledwie pięć.
Pozostałe to albo odsłonięte – w przypadku książęcej Cerkwi Diesiatynnej (Dziesięcinnej) – fundamenty, albo „nowodieły”. Odbudowany w niepodległej Ukrainie, po ogromnych zniszczeniach w 1941 r. porównywalnych z Zamkiem Królewskim w Warszawie, Sobór Uspienski (Zaśnięcia NMP) w Ławrze.
Lub zbudowane całkowicie od nowa na starych miejscach: monaster i sobór Mychajływśkyj (św. Michała) „O Złotych Kopułach” w historycznym centrum oraz cerkiew Uspinia Preswjatoj Bohorodyci Pryhoszczoj (Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy Pryhoszczej) na dawnym podgrodziu – Podole.
Cerkiew Spasa na Berestowi, jak nazywana jest ona powszechnie, stoi około stu metrów na północ od Bramy Gospodarczej (Ekonomiczeskije Wrata) z nadbramną cerkwią Wsichswiatskoj (Wszystkich Świętych) w murach obronnych Pieczerskiej Ławry
ANTONI I TEODOZJUSZ – ZAŁOŻYCIELE PIECZERSKIEJ ŁAWRY
Przy czym nie tylko nigdy nie wchodziła ona w skład tego sławnego monasteru, chociaż obecnie znajduje się na terenie Państwowego Rezerwatu Historyczno – Kulturalnego i wraz z nim wpisana została na Listę Dziedzictwa UNESCO, ale jest od Ławry starsza. To zresztą bardzo ciekawa historia.
Pierwsza wzmianka w latopisie – staroruskiej kronice – o Berestowie znajduje się pod rokiem 1072. W jednym z dwu najnowszych przewodników po Ławrze, jakie kupiłem w Kijowie, obu wydanych w jej drukarni, z błogosławieństwem metropolity kijowskiego i całej Ukrainy Władimira („Chramy Kijewo-Pierczerskoj Ławry” i „Putiewoditel po Kiewo-Peczerskoj Ławre”) znalazłem informację, że już w XI w. stała na tym miejscu cerkiew Dwunastu Apostołów.
W której służył pierwszy ruski metropolita Iłarion (Hilary) korzystając na tajne modły z pobliskiej niewielkiej pieczary. Później w tej pieczarze zamieszkał mnich Antonij (983-1073), jeden z dwu, obok Teodozjusza († 1074) założycieli, początkowo w pieczarach znajdujących się kilkaset metrów na południe od Spasa, sławnego później monasteru – Ławry.
Do historii Cerkwi przeszli oni jako święci Antoni i Teodozjusz Pieczerscy. Wrócę jeszcze do metropolity Iłariona, pierwszego, jak już wspomniałem, miejscowego kapłana na tym stanowisku. Wcześniej bowiem z Konstatntynopola, którego patriarchatowi wówczas podlegało także prawosławie na Rusi, przysyłano własnych zwierzchników tutejszej Cerkwi.
IŁARION – PIERWSZY RUSKI METROPOLITA
Ale w momencie śmierci ostatniego z nich Ruś znajdowała się w stanie wojny z Bizancjum. Miejscowy sobór – zgromadzenie hierarchów Cerkwi ruskiej – zdecydował więc o wyborze jednego z nich na swojego zwierzchnika – metropolitę. I to bez zawiadomienia o tym patriarchy konstantynopolskiego.
Nie wnikając w szczegóły dodam, że później Hilary uzyskał od niego zatwierdzenie jako patriarcha Rusi oraz zwierzchnika całej wschodniosłowiańskiej Cerkwi. Piszę jednak nie o niej, lecz o cerkwi Spasa na Berestowie.
Według najczęściej powtarzających się w starych źródłach dat, wzniesiono ją w latach 1123-1125, za panowania księcia Władimira Monomacha (1053-1126). Wcześniej jednak, jak już wyżej wspomniałem, stała na tym miejscu, według kijowskiego przewodnika, cerkiew p.w. Dwunastu Apostołów.
A innych źródeł cerkiew św. św. Piotra i Pawła datowana na rok 1008. Dodam, że najstarsza staroruska kronika, „Powiest’ wremiennych let”, zawiera wzmiankę, że w Berestowie zmarł ks. Władimir. Przy czym nie Monomach, lecz św. Włodzimierz I Wielki (? 958-1015).
Rodowód tego miejsca jest więc rzeczywiście stary. Cerkiew Zbawiciela na Berestowie była pierwotnie większa, niż zachowana do naszych czasów. Zbudowana z cegieł, miała trzy nawy, tyleż absyd i cebulastych kopuł.
NEKROPOLIA MONOMACHOWICZÓW
Wejście od strony zachodniej, tak jak obecnie, ale przez narteks. I ozdobiona była bogatymi dekoracjami zewnętrznymi. Pochowano w niej, według przekazów, wielkiego księcia kijowskiego, uważanego za założyciela w 1147 r. Moskwy, Jurija Dołgorukiego (? – lata 90-te XI w – † 1157), syna Włodzimierza Monomacha.
A także, w 1173 r., syna Jurija – ks. Gleba i innych członków tego rodu. Najazd w 1240 r. hord mongolskiego Batu-chana przyniósł świątyni, podobnie jak całemu Kijowowi, ogromne zniszczenia oraz rozgrabienie tego, co się dało. Upadek pogłębił najazd w 1482 r. hord krymskiego chana Mengli Gireja.
Cerkiew – klasztor oraz dawne budynki książęce w Berestowie uległy całkowitemu zniszczeniu – pozostała ruiną do lat 40-tych XVII w. Chociaż według niektórych źródeł w zachowanym narteksie odbywały się nabożeństwa. Jej odrodzenie w latach 1640-1643 jest zasługą późniejszego sławnego i zasłużonego metropolity Piotra Mohyły (1596-1646), jeszcze jako pieczerskiego archimandryty.
Odbudowano jednak, w stylu ukraińskiego baroku, tylko część zachodnią świątyni, w rezultacie czego stała się ona o połowę mniejsza. W 1813 r. architekt Andrij Mileński dobudował do niej od strony zachodniej dzwonnicę.
XVII–WIECZNE FRESKI
Ściany wewnętrzne i stropy pokryły – częściowo dotrwały one do naszych czasów – freski. M.in. przedstawiający metropolitę Mohyłę, który klęcząc przed Chrystusem ofiarowuje mu makietę tej cerkwi. Dosyć zasadnicze zmiany w jej wyglądzie zaszły po remoncie w połowie XVIII w., a zwłaszcza w rezultacie prac przeprowadzonych w 1909 r. przez konserwatora zabytków Pokryszkina.
Odzyskała ona wówczas część cech architektury staroruskiej. Odsłonięto również fundamenty zburzonych w trakcie najazdów absyd, a także stare freski. Liczbę kopuł zwiększono do pięciu. W 1947 r., z okazji 800-lecia Moskwy postawiono na miejscu domniemanego miejsca pochówku Jurija Dołgorukiego jego stylizowany na staroruski, granitowy sarkofag.
I on, obok wspomnianych XVII-wiecznych fresków, stanowi najciekawszy obiekt wnętrza. Było on przez dłuższy okres w trakcie renowacji, nieodstępne dla zwiedzających. Obecnie cerkiew otwierana jest od czasu do czasu, dzięki czemu trafiając na taki moment mogłem przez chwilę zrobić zdjęcia wnętrz.
Nadal jest ona muzeum, ale w niedziele i święta odbywają się w niej modły. I wówczas można obejrzeć te ciekawe wnętrza. Z informacji, jaką uzyskałem na miejscu, świątynia ma być jednak stale, w określonych dniach i godzinach, dostępna także dla turystów.
Zdjęcia autora
