Najwięcej budowli wzniesionych przez genialnego architekta Hocę Miara Sinana znajduje się w Stambule, dawnej stolicy tureckich sułtanów. Ministerstwo Kultury i Turystyki Republiki Tureckiej proponuje więc pięć tras ich poznawania. Obszerny, ponad 80-stronicowy, bezpłatny przewodnik po nich w języku angielskim, napisał znawca tematu i ekspert w dziedzinie turystyki, Fahri Yildirim. Uwzględnia on 42 budowle i ich zespoły stojące po obu stronach cieśniny bosforskiej. Zawiera też odpowiednie fragmenty planu miasta z zaznaczeniem na nich tego, co warto zobaczyć. A także krótkie, ale wystarczająco dokładne informacjami na temat poszczególnych zabytków i ich dziejów.
Na każdej z proponowanych pięciu tras znajduje się od 4 (wyjątkowo), do 9-10 sinanowskich budowli. Część z nich usytuowanych jest w pobliżu siebie i można przechodzić od jednej do drugiej pieszo. Dla zobaczenia większości trzeba jednak, ze względu na odległości, korzystać z komunikacji miejskiej lub przeprawy przez Bosfor między brzegami europejskim i azjatyckim. Niekiedy bywa to trochę skomplikowane, zwłaszcza w przypadku obiektów znajdujących się dalej od centrum Starego Stambułu.
NA OBU BRZEGACH BOSFORU
Praktycznie trudno jest obejrzeć to, co proponuje autor na każdej z tych tras, w czasie krótszym niż kilka godzin. Zaś wrażeń jest tyle, że wystarczają one na cały dzień. Taką ilością czasu niestety nie dysponowałem. Najważniejsze dzieła Sinana widziałem już zresztą podczas poprzednich pobytów nad Bosforem, część kilkakrotnie. Ale trudno było po wielu latach, jakie upłynęły od tamtych czasów, nie odświeżyć wrażeń.
I zobaczyć co się da ponownie, chociażby tylko z zewnątrz. Zwłaszcza, że niektóre wnętrza, przede wszystkim mauzoleów i grobowców, dostępne są tylko niekiedy. Np. mauzoleum Barbaros Hayrettin Paszy z 1541 r. zaledwie dwa razy do roku: 4 kwietnia i 1 lipca. Udało mi się jednak obejrzeć większość stambulskich budowli Sinana, a przynajmniej najważniejsze z nich.
Proponowana w przewodniku trasa pierwsza zaczyna się w azjatyckim Űskűdarze. W odległym o kawał drogi od przystani promowej kompleksie architektonicznym Nurbanu Valide Atik, zbudowanym w latach 1570-1583 dla upamiętnienia sułtanki – matki.
Składa się on z meczetu z pięcioma filarami wewnątrz, pokrytego kopułą i czterema półkopułami, medresy oraz szkoły podstawowej, tekke – sali ceremonialnej, kuchni dla ubogich, szpitala i publicznej łaźni. W czasach nam współczesnych ten największy w Stambule, po Sűleymaniye, architektoniczny kompleks Sinana oddzielono od ruchu ulicznego.
ŰSKŰDAR
Pozostałe trzy obiekty w azjatyckiej części Stambułu znajdują się nad brzegiem Bosforu, lub w jego pobliżu. Meczet Mihrimah Sultan (1547-1548) zbudowany został dla upamiętnienia ukochanej córki sułtana Sulejmana Wspaniałego. Z czterema kolumnami wewnątrz, podwójnym portykiem, rozległym arkadowym przedsionkiem oraz niewielkim dziedzińcem wewnętrznym z pokrytą błękitną kopułą studnią dla rytualnych, przed modlitewnych ablucji, w sumie jest dosyć kameralny.
Niewielki zaś meczet w pobliskim kompleksie Şemsi-Ahmed-Pasha (1580-1581) zbudowanym tuż nad Bosforem. W jego pobliżu znajduje się ulubione miejsce wędkarzy. Wzniesiony został w sposób odmienny od większości innych budowli Sinana, z układanych przemiennie kamiennych bloków wielkości cegieł oraz cegieł, ma świeżo odnowione i pięknie ozdobione malowidłami wnętrze.
Tylko jedną kopułę otoczoną czterema półkopułami oraz jeden minaret. Dziedziniec ma arkadową zabudowę, a w otaczających go pomieszczeniach mieści się obecnie placówka kulturalna. Ostatnie z sinanowskich zabytków w Űskűdarze, to zespół składający się z krytego bazaru ufundowanego przez sułtankę – matkę Nurbanu, matkę sułtana Murata III oraz tzw. podwójnej łaźni publicznej (Çifte Hamman).
OD TOPKAPI DO AZAKAPI
Kontynuowanie zwiedzania tą trasą wymaga przepłynięcia promem lub łodzią przez Bosfor do… Topkapi. Tak, do tego słynnego pałacu sułtanów, obecnie muzeum, w którym Sinan zaprojektował i wykonał jedną z reprezentacyjnych sal. A następnie obejrzenie czterech minaretów dostawionych przez niego do bazyliki Hagia Sophia.
No i pobliskich budowli: mauzoleum sułtana Selima II (1577), łaźni Haseki Hűrrem Hammam (1556-1557), a także znajdującego się już dalej, na południe od antycznego hipodromu, meczetu Sokollu Mehmet Pasha (1573-1578, nazywanego też od rejonu w którym stoi, Azapkapi Cami), ufundowanego przez wielkiego wezyra o tym imieniu i nazwisku.
Druga z proponowanych tras śladami Mimara Sinana wytyczona została wzdłuż europejskiego brzegu Bosforu w jego północno – zachodniej części, na odcinku dobrych paru kilometrów. Prowadzi przez dzielnice Karaköy, Tophane, Beşiktaş i Ortaköy oraz proponuje zobaczenie 9 budowli mistrza.
Najwspanialszą z nich jest meczet (oczywiście inny, niż wyżej wspomniany w Azakapi koło hipodromu) Sokollu Mehmet Paszy (1567-1572). Niewielki, stojący jak gdyby na prostokątnej platformie wcinającej się w brzeg cieśniny. Z dwoma minaretami oraz wyjątkowo pięknym zdobnictwem zewnętrznym w kamieniu, przykuwa wzrok oglądających go na długo.
WIELCY FUNDATORZY
Pozostałe zabytki na tej trasie, to m.in. duży meczet i kompleks Kiliç Ali Paszy, karawanseraj Rűstem Paszy (1544), meczety: Şehzade Cihangir tylko zaprojektowany przez Sinana, ale zbudowany przez jego uczniów, Molla Çelebi (1570-1584), nazywany też Findikli. Oraz Sinan Pasha Mosque (1555-1556) ufundowany przez wielkiego admirała osmańskiej floty o tym nazwisku.
Ponadto mauzolea: Barbarosa Hayrettina Paszy (1541) i Yahia Efendi oraz łaźnia Hűsrev Kethűda Hammam. Trzecia trasa jest najdłuższa, prowadzi przez budowle w dzielnicach: centralnej starego miasta Fatih oraz Eyűp w północno-zachodniej części zatoki Złotego Rogu. Zwiedzanie zabytków na niej wymaga przemieszczania się transportem publicznym przynajmniej na dwu odcinkach.
Wśród 10 znajdujących się na niej budowli warto wymienić meczety: Nişanci Mehmed Pasha (1584-1587), Mesih Mehmed Pasha (1585) oraz stojący w pobliżu, ale po wewnętrznej stronie murów obronnych Bizancjum, duży Mihrimah Sultan (1562-1565). W całej krasie „z lotu ptaka” obejrzałem go wspinając się na te mury.
No i medresę Semiz Ali Pasha (1558). Pozostałe, w dzielnicy Eyűp, to głównie stojące przeważnie blisko obok siebie mauzolea i grobowce. Bardzo ciekawa jest trasa czwarta Fatih – Haseki, z 9 budowlami, przy czym stojących w dwu, dosyć odległych częściach miasta.
NAJWAŻNIEJSZE ZABYTKI
Najważniejsze z nich, to meczety: niewielki, ale z kompleksem innych budowli, Kara Ahmet Pasha (1558), Hadim Ibrahim Pasha (1551) i Hűsrev Çelebi (Ramazan Efendi). Ponadto medresa Sultan Selim (1548-1550) oraz kilka mniejszych obiektów, głównie mauzoleów. Ostatnia, piąta trasa, prowadzi z dzielnicy Haseki do nadbrzeżnej, nad Złotym Rogiem, Eminönű.
Też raczej trudna do przejścia pieszo, gdyż rozciąga się na długości, w linii prostej, kilku kilometrów, chociaż znajdują się na niej tylko cztery sinansowskie budowle. Ale jakie! To meczet i kompleks architektoniczny Haseki (1538-1539), pierwszy zbudowany przez Sinana jako głównego sułtańskiego architekta. Specjaliści zwracają uwagę na eksperymenty, jakich dokonywał architekt w tej budowli, częściowo później wykorzystane w następnych.
To od tego kompleksu zaczęły się tak poważne zmiany w tradycyjnej architekturze otomańskiej. Drugim jest również meczet i kompleks Şehzade (1543-1548) składający się także z medresy, kuchni dla ubogich, szpitala oraz mauzoleów wybitnych postaci tamtych czasów. Trzeci kompleks – Sűleymaniye czyli Sulejmana Wspaniałego, najważniejszy, a co najmniej jeden z dwu najważniejszych w całym dorobku Sinana, zaprezentuję wkrótce osobno.
ARCHITEKTONICZNE PEREŁKI
I ostatni, meczet Rűstema Paszy (1561-1562), wielkiego wezyra, zbudowany w pobliżu obecnego mostu galackiego, uważany jest za jeden z najpiękniejszych wybudowanych przez tego architekta. Szczególną uwagę zwraca dekoracja wnętrza słynnymi płytkami ceramicznymi z Izniku.
Zobaczenie przynajmniej najcenniejszych budowli ze wszystkich szlaków, co udało mi się z nawiązką, chociaż wymagało sporo czasu i wysiłku, pozwala poznać wspaniałe dzieła ich budowniczego. Ale dysponując wolnym czasem trzeba też wybrać się do odległego o około 300 km Edirne (d. Adrianopola), aby poznać tamtejszy kompleks siedmiu budowli.
Z zachwycającym meczetem Selimiye (1567-1575), który jego autor uważał za najwspanialsze dzieło, jakie zbudował. Korzystając nie tylko z tradycji architektury otomańskiej, ale także rzymskiej, bizantyjskiej i irańskiej. Budowla rzeczywiście jest oszołamiająca.
Widziałem ją już kilka razy w przeszłości, chociaż podczas tej podróży nie udało mi się to ponownie. W Edirne znajdują się również inne zabytkowe budowle Sinana. Dwa mosty: Kanuni z 1553-1554 roku, Yalnizgoz z 1567, karawanseraj Rűstema Paszy (1560-1561), łaźnia Sokollu-Mehmet-Paszy (1568-1569) oraz kryty bazar z 126 stoiskami i o długości 300 metrów.
Sporo innych ciekawych dzieł tego mistrza, zwłaszcza akwedukty, znajduje się w okolicach Stambułu. Jest więc co oglądać i podziwiać, przy czym jest to zajęcie nie tylko dla architektów. A przecież w tym fascynującym mieście jest wiele innych wspaniałych zabytków oraz budowli współczesnych. O najciekawszych napiszę wkrótce.
Zdjęcia autora
