Na wysokiej, 634-metrowej, trudnodostępnej i widocznej z odległości paru kilometrów trawertynowej skale, wznoszą się ogromne ruiny jednej z największych w Europie twierdz – Zamku Spiskiego. U jego stóp leży, również zabytkowe, z metryką od XIII w. miasteczko Spiskie Podgrodzie. A około półtora kilometra na zachód od jego rynku dawne „państwo kościelne”, od 1948 r. tylko dzielnica, Spiska Kapituła. Od 1993 roku ta trójca zabytkowych kompleksów architektonicznych oraz pobliska wioska Zehra, jedna z najstarszych na Słowacji – wszystkie położone są w powiecie lewoczańskim, kraju (województwa) preszowskiego, wpisane są na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
DZIEJE ZAMKU SPISKIEGO
Są one jedną z największych atrakcji tej części Słowacji, mają bogatą i ciekawą przeszłość. Zamek Spiski (słowacka nazwa Spišský hrad, węgierska Szepesi vár, a niemiecka Zipser Burg, co w tych dwu ostatnich przypadkach jest istotne), wzniesiony został na przełomie XI i XII wieku jako twierdza graniczna strzegąca północnych rubieży ówczesnego państwa węgierskiego.
Nie na pustym jednak miejscu, gdyż znacznie wcześniej istniało w tym miejscu grodzisko tzw. kultury puchowskiej. A więc w epoce żelaza (ok. 300 r. p.n.e. – 180 r. n.e.). Jej nazwa pochodzi od stanowiska archeologicznego Púchov nad Wagiem, na Słowacji. Najstarsza wzmianka o Zamku Spiskim pochodzi z roku 1220.
Był on rozbudowywany w XIII i XIV wiekach, a w połowie XV w., gdy rezydował na nim Jan Jiskra, powiększony został o nowy dziedziniec otoczony murami. W roku 1464 przejęli go, jako nowi żupanowie spiscy, bracia Stefan i Emeryk Zápoly’owie i przekształcili go w reprezentacyjną rezydencję. Wznieśli pałac, salę rycerska i kaplicę św. Elżbiety oraz nowe pomieszczenia mieszkalne.
W 1531 r. rządy w zamku rozpoczęli jego nowi właściciele Turzoniowie. I przebudowali go w stylu renesansowym. Był on nadal siedzibą żupanów spiskich, z tym, że od 1636 r. już z ostatniego tu węgierskiego rodów Csáky. Władali nim aż do „socjalistycznych przemian” w Czechosłowacji.
Ale te trzy wspomniane miejscowości „Spiskiej Trójcy” były w przeszłości całkowicie osobne i niezależne od siebie, stanowiąc rodzaj nieformalnego kondominium węgiersko – polskiego. Zamek był bowiem centrum władzy węgierskiej nad tą częścią Spiszu, która nie została zastawiona w 1412 roku Władysławowi Jagielle przez cesarza Zygmunta Luksemburskiego.
RATOWANIE RUINY
Za ogromną pożyczkę w srebrze, o której już pisałem we wcześniejszych reportażach ze Spiszu. Przypomnę tylko, że zastawem przez 360 lat, do 1772 roku, było kilkanaście spiskich miast oraz liczne wsie, władzę nad którymi sprawowali polscy starostowie rezydujący na zamku w Starej Lubowni.
Jednym z tych miast było również leżące u stóp Zamku Spiskiego Spiskie Podgrodzie, bardziej znaczące zresztą wówczas, niż obecnie. Natomiast Kapituła Spiska stanowiła niezależne od władzy świeckiej, zarówno polskiej jak i węgierskiej, miasteczko kościelne, nazywane „Małym ( ew. słowackim lub spiskim) Watykanem”. Ale o nich napiszę za chwilę.
Wspaniały, ogromny jak na czasy średniowiecza, zajmujący powierzchnię ponad 4 hektary Zamek Spiski, padł jednak w 1780 roku ofiarą wielkiego pożaru. Po którym zaczął, z latami coraz bardziej, popadać w ruinę. Chociaż ostatni właściciele opuścili go dopiero w 1948 roku, po komunistycznym zamachu stanu w Czechosłowacji, nazywanym „Zwycięskim Lutym”, bo w tym miesiącu miał on miejsce.
Uratowaniu zamku przed ostateczną zagładą pomogło ogłoszeniem go w 1961 roku Narodowym Pomnikiem Kultury. I rozpoczęte w 1970 r., oraz trwające nadal, prace konserwacyjno – zabezpieczające ruiny przed dalszą dewastacją. W dawnych pomieszczeniach pałacowych znajduje się obecnie filia Muzeum Spiskiego w Lewoczy z dosyć skromną, ekspozycją prezentującą dzieje zamku, średniowieczną broń białą oraz palną, narzędzia tortur i prawo feudalne.
Główną atrakcję turystyczną stanowi tu jednak przede wszystkim samo wspinanie się na zamek, bo dojechać można tylko do jego podnóża. A także chodzenie wyznaczoną trasą po ruinach i oglądanie pięknych panoram okolicy. W tym obu historycznych miasteczek: Spiskiego Podgrodzia i Kapituły Spiskiej. Przy okazji zaś również sal muzealnych, skoro zapłaciło się za bilet.
SPISKIE PODGRODZIE
Spiskie Podgrodzie (nazwa słowacka Spišské Podhradie, węgierska Szepesváralja, niemiecka Kirchdorf) jest obecnie około 3,8-tysięcznym, typowym, trochę sennym spiskim miasteczkiem. Z centralnym, zabytkowym placem – ulicą i kilkoma wartymi uwagi zabytkami. Daleko mu jednak do znaczenia, jakie miało ono w przeszłości.
W dokumentach pisanych po raz pierwszy wspomniane zostało, jako osada na podgrodziu, w roku 1249. Prawa miejskie otrzymało w roku 1271, a również bardzo ważne prawo organizowania targu w roku 1456. Zaś, jak już wspomniałem, w latach 1412-1772 wchodziło na podstawie zastawu spiskiego w skład polskiego starostwa spiskiego. Warto jednak wspomnieć, że było także najstarszą osadą niemiecką na Spiszu.
Założoną przez Sasów w XII w. za panowania króla węgierskiego i chorwackiego Gejzy II (1130-1161). Do, prawdopodobnie, roku 1133 kasztelania spiska miała być posagiem Judyty, córki króla Bolesława Krzywoustego. W średniowieczu miasto to słynęło z dobrego, cechowego rzemiosła. Zwłaszcza sukienników, farbiarzy, rzeźników i szewców. W 1667 r. działało w nim 16 cechów różnych rzemiosł.
OD REFORMACJI DO SOCJALIZMU
Podczas Reformacji miasto stało się jej ważnym ośrodkiem na Spiszu, co rodziło konflikty z sąsiadami „na górze” (Zamek Spiski) i „górce” (Kapituła Spiska leży na stoku Kopca Martinowskiego), zwłaszcza gdy w „Słowackim Watykanie” pojawili się jezuici. W miasteczku zachował się jego średniowieczny układ przestrzenny z placem – ulicą z mieszczańskimi kamieniczkami.
W 1948 roku przyłączono do niego, na prawach dzielnicy, Kapitułę Spiską. W Podgrodziu cennymi zabytkami są: XVI-wieczny ratusz stojący w rynku, a także barokowy słup maryjny. Przede wszystkim jednak katolicki kościół p.w. Narodzenia NMP, z metryką jeszcze gotycką z XIII w. Później jednak przebudowany w stylu klasycystycznym.
Gotycka jest wieża oraz portal wejściowy. Wewnątrz świątyni zachowało się kilka starych elementów. Gotycka kamienna chrzcielnica z XV w. oraz skrzydłowa nadstawa ołtarza św. Barbary z roku 1521.
Natomiast tutejszy kościół ewangelicki jest budowlą klasycystyczną z przełomu XVIII i XIX w. Przy drodze do Kapituły Spiskiej stoi jeszcze jedna ciekawa budowla. Szpital, pierwotnie gotycki, później zbarokizowany w latach 1727-1736, dawnego klasztoru augustianów.
KOŚCIELNY GRÓD
Starą metrykę ma natomiast Kapituła Spiska. Średniowieczne warowne miasteczko na szczycie i zboczu wzgórza – Kopca św. Marcina (Martinovský Kopéc), otoczone murami, z dwiema bramami oraz w środku jedną ulicą rozszerzającą się na górze przed gmachami kapituły i katedrą.
Przez cały okres istnienia Kapituły, stało tu nie więcej niż 30 domów, głównie kanoników, których początkowo było tylko kilku, później kilkunastu, i ich służby. A łączna liczba mieszkańców nie przekraczała równocześnie 300 osób. Pierwszy ośrodek religijny znajdował się tu prawdopodobnie już w czasach Państwa Wielkomorawskiego. A w XI w. mógł istnieć klasztor benedyktynów. Pierwsze wzmianki o tutejszym kościele św. Marcina i prepozyturze spiskiej pojawiły się w roku 1209 roku.
Były to wówczas tereny kolonizowane przez Madziarów, a tutejsi prepozyci (przewodniczący kapituły kanoników) podlegali arcybiskupowi Ostrzyhomia (Esztergom nad Dunajem) i sprawowali kościelną jurysdykcję nad większością terenów Spiszu. I właśnie dla jej potrzeb administracyjnych powstało to odrębne miasteczko, niezależne od władzy świeckiej. Stąd nazywanie go Małym Watykanem.
OD XIII WIEKU
Kościół św. Marcina, a obok niego pałac prepozytów i siedzibę opactwa oraz kapituły, jak również pierwsze domy kanoników, wzniesiono zapewne już w XIII w. Dopiero jednak w 1776 roku świątynię podniesiono do rangi katedry, którą pozostaje nadal. Tutejsze biskupstwo obejmowało nie tylko większość terenów Spiszu, ale i sąsiednich: Liptowa i Orawy.
I było najważniejszym w tej części ówczesnych Węgier ośrodkiem religijnym. Również już od XIII wieku działała w nim szkoła religijna, a od połowy XVII w. kolegium jezuickie, przeniesione następnie do Lewoczy. Od 1815 r. istniało w Spiskiej Kapitule wyższe seminarium duchowne, a od 1819 r. akademia naukowa, będąca jednym z głównych ośrodków słowackiego odrodzenia narodowego w XIX w.
Także od 1819 r. istniało tu, pierwsze na Węgrzech, seminarium nauczycielskie. Jako ciekawostkę wspomnę, że jednym z absolwentów tutejszego seminarium duchownego był ks. Andrej Hlinka (1864-1938), późniejszy działacz narodowy, współzałożyciel Słowackiej Partii Narodowej i zwolennik samodzielności Słowacji.
Wspomniane obwarowania, które dotrwały do naszych dni, z bramami Górną i Dolną, zbudowano w latach 1662-1665, a Kapituła otrzymała wówczas prawa miejskie. W czasach komunistycznych seminarium duchowne zamknięto, a w jego budynkach czynna była szkoła dla… funkcjonariuszy czechosłowackiej VB (bezpieki) i archiwum.
Kościołowi katolickiemu zwrócono je w 1989 roku. Całe miasteczko jest zabytkowe i niepowtarzalne, co stało się głównym argumentem za wpisaniem go, wraz z „sąsiadami”, na Listę Dziedzictwa UNESCO.
Ale szczególnie cenna jest w nim późnoromańska katedra (1245 – 1275) , kilkakrotnie przebudowywana. M.in. gruntownie w latach 1462 – 1478, ale z wieloma zachowanymi elementami gotyckimi oraz barokowym wnętrzem w XIX w. W latach 1493 – 1499 dobudowano do niej kaplicę Bożego Ciała ufundowaną przez Zápolyów.
ODWIEDZIŁ NAS JAN PAWEŁ II
Bardzo ciekawe są w katedrze romańskie portale, najstarsza romańska rzeźba na Słowacji – Leo albus, mały, leżący lew z I połowy XIII w. oraz gotycka kaplica grobowa Zapolyów. Jak również kilka gotyckich ołtarzy i freski z XIV w. przedstawiające koronację króla Karola Roberta Andegaweńskiego w 1310 roku.
Wewnątrz świątyni warto zwrócić uwagę także na XV – wieczną figurę Chrystusa Boleściwego, romańskie filary i gotyckie sklepienia. No i na liczne epitafia i nagrobki. Pałac biskupi, którego najstarsze skrzydło pochodzi z XIII w., jest późnobarokowy. Wieża zegarowa z 1793 roku, a kanonie zbudowane zostały w stylach od renesansu do baroku, gmach seminarium zaś klasycyzmu.
Na murach budowli zauważyłem również, i oczywiście sfotografowałem, dwie tablice poświecone Janowi Pawłowi II. Jedna informuje, że odwiedził tę rezydencję podczas pielgrzymki na Słowację w roku 1995. Druga, że w trakcie tej wizyty modlił się w tym miejscu.
Dodam, że miasteczko, chociaż już nie samodzielne i niezależne, zachowało dawny historyczny kształt i jest bardzo malownicze. Zwłaszcza w dolnej jego części prowadzącej do Dolnej Bramy. Chociaż stojące przy tej ulicy, kryte gontem lub dachówką domy, fasadami już znacznie odbiegają od renesansowych czy barokowych, jakimi były w przeszłości.
Zdjęcia autora
