Najdalej na północy centrum miasta, przy jego głównej ulicy, leży największy, najważniejszy oraz w przeszłości jeden z najbogatszych w Rosji monastyrów – Spaso-Jefimiejew (Zbawiciela i św. Eutymiusza). Zbudowano go w XIV wieku, rozbudowano zaś w XVI i XVII w., gdy carowie Wasyl III i Iwan Groźny oraz bogata rodzina magnacka Pożarskich ufundowali w nim kamienne budowle oraz ofiarowali monastyrowi znaczne obszary ziemi i nieruchomości. Również wówczas został on otoczony wysokimi ceglanymi murami i przekształcony w twierdzę.
BRONILI SIĘ TU „LISOWCZYCY”
Nieporównywalnie mocniejszą niż podupadły suzdalski, książęcy kreml. To za tymi murami schronili się na początku XVII w. polscy i litewscy żołnierze płk Aleksandra Lisowskiego, późniejsi – bo ten oddział polskiej jazdy lekkiej powstał dopiero w 1614 roku – „Lisowczycy”, robiąc niego grabieżcze wypady na sąsiednie miasta i osady. Klasztor ten był zamożny.
Według źródeł miał on w swoim władaniu w 1678 roku ponad 10 tysięcy chłopów pańszczyźnianych uprawiających spore obszary ziemi. I w XVII w. uchodził za najzamożniejszy w Rosji. Dopiero w XVIII w. wyprzedziła go pod tym względem Aleksandro – Newska ławra w Sankt Petersburgu. Miał on w swoich dziejach także bardzo mroczne karty.
Od 1766 roku aż do początku XX wieku w jego murach, poza pomieszczeniami dla zakonników, znajdowało się więzienie dla religijnych i politycznych „wolnomyślicieli”. Było wśród nich wiele postaci znanych, m.in. dekabrysta Fiodor Szachowski. Więźniów z czasem okazało się tak dużo, że w 1826 roku „oddział aresztancki” rozszerzono na XVIII–wieczny budynek z celami mnichów.
Podobnie było w czasach sowieckich. W 1923 roku powstał tu jeden z „izolatorów politycznych” – STON – Suzdalskie więzienie specjalnego przeznaczenia. Więziono w nim później także ofiary stalinowskich represji. Zaś podczas II wojny światowej, w latach 1940-1941, urządzono obóz dla internowanych żołnierzy z Legionu Czechosłowackiego.
Przypomnę, że utworzony on został w Polsce w 1938 r. przez ówczesnego pułkownika, później generała i prezydenta Czechosłowacji Ludwika Svobodę, z Czechów i Słowaków, którzy nie pogodzili się z przekształceniem Czech i Moraw w niemiecki Protektorat, zaś Słowacji w faszystowskie państewko.
Po napaści ZSRR na Polskę 17.9.1939 r. żołnierze ci dostali się w ręce Armii Czerwonej. Dowódca legionu również był tutaj przetrzymywany.
MUZEUM SUZDALSKIEGO WIĘZIENIA
Podobnie jak czescy oficerowie – późniejsi Bohaterowie Związku Radzieckiego: Otakar Jaros – pierwszy cudzoziemiec, który otrzymał (pośmiertnie) tę Złotą Gwiazdę i (za udział w wyzwoleniu Kijowa) Antonin Sochor. O tych, i wielu innych mało znanych faktach, dowiaduję się z kupionej w Suzdalu, ładnie ilustrowanej broszury poświęconej temu zabytkowi, wydanej przez muzeum w serii „Skarby Rosji”.
Później „gośćmi” tego lagru byli generałowie i oficerowie hitlerowscy wzięci do niewoli w Stalingradzie, a wśród nich feldmarszałek Friedrich von Paulus. To tu on „zmienił poglądy” stając się jednym z niemieckich antyfaszystów. Obecnie w pomieszczeniach dawnego łagru znajduje się ekspozycja „Suzdalskie więzienie. Latopis dwuwiekowej historii”.
W 1958 roku monastyr ten i jego zabytki weszły w skład Włodzimiersko – Suzdalskiego Muzeum – Rezerwatu historyczno – architektonicznego i artystycznego. Ale jeszcze przez następne prawie 10 lat w jego zmurszałych murach znajdowała się kolonia karno – wychowawcza dla dziewcząt i kobiet.
Dopiero w 1967 roku rozpoczęto, zakrojone na szeroką skalę, prace rewaloryzacyjne. Ich rezultat jest imponujący. Zabytek oglądany z zewnątrz wygląda jak twierdza. Narożna, od strony ulicy, ceglana baszta ma kilkanaście metrów wysokości. Pokryta jest spadzistym dachem i stanowi część fortyfikacji. W otaczającym klasztor ceglanym murze obronnym kilkumetrowej wysokości jest w sumie 12 baszt.
W tym jedna, najwyższa i najpotężniejsza nadbramna, zbudowana w latach 1664-1667, jest zarazem wejściem do całego kompleksu. Dalej droga do niego prowadzi przez, również nadbramną, cerkiew Błagowieszczeńską (Zwiastowania) z przełomu XVI i XVII w. Za nią zaczyna się właściwa część monastyru.
Długa aleja, frontem do której stoi kilkudziesięciometrowej długości, piętrowy „Korpus bracki” z celami mnichów, z XVII-XIX w. Za nią cerkiew Nikolska (św. Mikołaja) z przylegającymi do niej izbami szpitalnymi.
WSPANIAŁE ZABYTKI
I ustawiony poprzecznie, a zbudowany w wiekach XVIII-XIX, były korpus więzienny. Środek dosyć rozległego terytorium klasztoru zajmuje sobór Spaso-Preobrażeński (Przemienienia Pańskiego) z XVI-XVII wieku, z pięcioma cebulastymi kopułami. Obok stoi dzwonnica z tego samego okresu, z 19 dzwonami grającymi codziennie koncerty.
A nieco dalej druga cerkiew – refektarz, Uspieńska trapeznaja (Zaśnięcia NMP). Podobnie jak sąsiadujący z nią piętrowy korpus archimandrycki, z XVI wieku. Najmłodsze w tym zespole architektonicznym jest Mauzoleum zbudowane nad grobem księcia Dymitra Pożarskiego.
Tego, który wraz z kupcem Kuźmą Mininem poprowadził Rosjan w czasie Wielkiej Smuty do walki w wojskami polsko-litewskimi pilnującymi w Moskwie interesów Dymitra Samozwańca i wypędził je z Kremla, a później z kraju. Także to mauzoleum ma swoją historię. Zbudowano je z białego marmuru włoskiego w roku 1885 według projektu akademika A.M. Gornostajewa.
Zostało jednak rozebrane w latach 30-tych XX wieku. Obecne, monumentalne, który oglądam, wzniesiono w 1974 roku według projektu artysty rzeźbiarza N.A. Szczerbakowa i architekta I.A. Gunsta. Najcenniejszym zabytkiem w tym ciekawym klasztorze jest sobór oraz jego wnętrza. Zachowały się w nich niemal w całości oryginalne malowidła ścienne z roku 1689 pokrywające prawie każdy centymetr kwadratowy.
Kilkupiętrowe, z których na trzech górnych piętrach przedstawiono życie Chrystusa, zaś na dolnym działalność apostołów. Natomiast w arce ołtarzowej namalowano sceny z życia Matki Bożej, a na kolumnach podtrzymujących strop, podobizny ruskich książąt i carów. Jest też sporo malowideł poświęconych życiu i działalności drugiego z patronów monastyru – św. Eutymiusza.
MONASTYRSKIE SKARBY
Pierwszy, monumentalny ikonostas tego soboru, z połowy XVII w. jest obecnie w Muzeum Sztuki Staroruskiej im. Andreja Rublowa w Moskwie. W obiektach klasztornych znajdują się interesujące ekspozycje muzealne. W cerkwi Uspieńskiej rosyjskiego malarstwa naiwnego. Natomiast w przylegającym do niej Domu Archimandrytów wystawa: „Skarby książkowe sześciu stuleci”.
Można na niej obejrzeć stare ewangeliarze we wspaniałej roboty srebrnych okładkach i najstarszą z rosyjskich książek drukowanych, „Apostoł” z 1564 roku. Ponadto egzemplarz pierwszej rosyjskiej „Gramatyki” Meletija Smotryckiego z 1648 roku. „Bukwar” („Elementarz”) Kariona Istomina ze sztychami Leontija Bunina z 1694 roku.
Oryginały książek Michaiła Łomonosowa, historyka Wasilija Tatiszczewa. Pierwsze rosyjskie wydanie „Don Kichota” Cervantesa. Pierwszy zbiór wiersz Aleksandra Puszkina z 1826 roku. Książki Aleksandra Hercena wydane w Londynie w stworzonej przez niego tam Wolnej Drukarni Rosyjskiej i wiele innych rarytasów.
Natomiast na parterze tego budynku eksponowane są rosyjskie ikony XVIII-XX wieków. Kolejna ciekawa wystawa: „Złoty Skarb” znajduje się w cerkwi Nikolskiej. Zgromadzono na niej ponad 500 dzieł rzemiosła artystycznego z XIII – XX wieków, w tym jubilerskich oraz starych, także z XVI w., koszulek ikon.
Są wśród nich srebrne, pięknie zdobione kielichy, m.in. z XVI w. ofiarowane klasztorowi przez księcia Iwana Szujskiego. Dwie srebrne kadzielnice z 1599 i 1603 roku. Miniaturowe rzeźby w drewnie, kamieniu, kości i srebrze z XIII-XVI. Stare ikony – wśród nich wspaniała, w pięknej srebrnej, złoconej koszulce „Zbawiciel Mokra Broda” z XVI w. i wiele innych.
SKANSEN ARCHITEKTURY DREWNIANEJ I ŻYCIA WIEJSKIEGO
Na przeciwległym krańcu miasteczka, zaraz za wjazdem do niego od strony Włodzimierza, mieści się inne ciekawe suzdalskie muzeum, skansen „Muzeum architektury drewnianej i życia wiejskiego” Ziemi Włodzimierskiej. Zgromadzono w nim, w ciągu ponad półwiecza działalności tej placówki, kilkanaście ciekawych i cennych budynków oraz setki przedmiotów domowych i gospodarczych.
Jest wśród nich m.in. cerkiew Nikolska (św.Mikołaja) z 1766 roku, przywieziona ze wsi Głotowa w pobliżu Juriewa Polskiego. Ponadto inne cerkwie. Preobrażeńska (Przemienienia Pańskiego) ze wsi Kozljatiewo w rejonie kolczygińskim z 1756 roku i Wskresieńska (Zmartwychwstania) ze wsi Patakina w rejonie kamieszkowskiego z 1776 r.
Kilka chat chłopskich. M.in. ze wsi Ilkino w rejonie mielenkowskim z XIX w., ze wsi Kamaieniewo w rejonie kamieszkowskim, piętrowy dom bogatego chłopa ze wsi Łog w rejonie wjaznikowskim oraz dom z oficyną ze wsi Tincy w rejonie kamieszkowskim z II połowy XIX w. Uwagę zwiedzających przyciągają też dwa młyny z wiatrakami ze wsi Moszok w rejonie sudogodskim z XVIII w., a także z tej samej wsi XIX-wieczny spichlerz.
Podobnie studnia z wielkim kołem ze wsi Kolcowa w rejonie seliwanowskim, „Bania” czyli rosyjska sauna ze wsi Nowo-Aleksandrowo w rejonie suzdalskim oraz kilka innych budynków. Ciekawe są wnętrza chat wypełnione oryginalnymi meblami, sprzętami domowymi i naczyniami kuchennymi, narzędziami rolniczymi oraz gospodarczymi, chłopskimi wozami i malowanymi saniami itp. Skansen rozrzucony jest na sporej powierzchni, przy ładnej pogodzie można w nim z przyjemnością spędzić sporo czasu. Niestety, trafiłem na nienajlepszą, ale i tak warto było tu zajrzeć.
Zdjęcia autora
