Odwiedzający Bardejów nadal skupiać się będą zapewne na ujętym w zabytkowe mury starym mieście, rynku, kościele św. Idziego, muzeum ikon. Do tej listy warto jednak dopisać dzielnicę żydowska (židovské suburbium). Jeszcze niedawno był tu sklep z napisem Železiarstvo, a na zapleczu kilka mocno nadwyrężonych zębem czasu budynków.
O tym, że pośrodku nich stoi zabytkowa synagoga, a całość jest największym skupiskiem żydowskich zabytków w Europie środkowej, wiedzieli tylko nieliczni. A jest to kompleks budynków pochodzących z XIX w. Tworzą ją Stara Synagoga, szkoła (bet midrasz) i rytualna łaźnia (mykwa). Tyle zostało.
A warto wiedzieć, że do 1940 r. funkcjonowały tu dwie synagogi, łaźnia do kąpieli rytualnych, dwie szkoły, pięć domów modlitwy, pięć towarzystw dobroczynnych i dwie drukarnie książek. XStara synagoga Najstarszym budynkiem jest wznosząca się w centrum dzielnicy Stara synagoga. Zbudowano ją w 1836 roku. Jej centrum stanowi sala modlitwy dla mężczyzn.
Przykryta jest dziewięciopolowym sklepieniem wspartym na czterech filarach z bimą pośrodku. Wnętrze pięknie polichromowane w stylu mauretańskim. Do tego mała sala, galeria dla kobiet (z niewielką ekspozycją muzealną), przedsionek.
Wejście ujęte jest w monumentalny neoklasyczny portyk ze schodami. Szczególnym rozwiązaniem w tej synagodze są głębokie na około 40 cm nisze umieszczone na ścianie wschodniej.
Prawdopodobnie były używane do przechowywania modlitewników. Zachował się zarys Aaron ha kodesz. Ciekawym artefaktem jest hebrajska inskrypcja dedykacyjna odnosząca się do budowy bożnicy, który znajduje się nad wejściem do głównej sali na jej zachodniej ścianie. Posadzka synagogi znajduje się zdecydowanie poniżej poziomu otaczającego terenu.
Pogłębianie tradycyjnie symbolizuje pokorę wiernych, a realnie spowodowane jest tym, że w owym czasie żydowskie budynki nie mogły być wyższe niż chrześcijańskie kościoły, dlatego wpuszczano je w ziemię. Budynek ma 12 okien, co symbolizuje liczbę izraelskich plemion.
Bet midrasz
Budynek bet midrasz (sala nauki) służył jako szkoła i sala modlitewna. Tu żydowscy chłopcy i mężczyźni poświęcili się nauce i prowadzili dyskusje na temat Tory. Budynek nadal pozostaje w bardzo złym stanie, jest ledwie zabezpieczoną ruiną. Na wschodniej fasadzie wśród sześciu (z dwunastu) neogotyckich okien jedno jest ślepe i tworzy wnękę, w której w przeszłości przechowywano Torę.
W głębi budynku znajdowało się mieszkanie rabinów z dynastii Halberstamm. Teraz w tym surowym wnętrzu odbywają się różne imprezy i wydarzenia organizowane przez Żydowskie suburbium. Mykwa.
Budynek rytualnej łaźni , służący do rytualnego oczyszczania, jest jednym z najważniejszych żydowskich budynków sakralnych. Wnętrze podzielone jest dwuczłonowym holem. We wschodniej części znajduje się basen rytualny o długości 4 m.
Podobny basen jest pod drewnianą podłogą w skrzydle zachodnim. Woda pochodziła z młyńskiego potoku i, w razie potrzeby, ze zbiornika deszczówki umieszczonego w wieży. Zgodnie z żydowskim prawem, kąpiele rytualne muszą być wypełnione wodą dostarczaną z naturalnego źródła i nieustannie płynąć i płynąć. Objętość wody w basenie musi wystarczać, by zanurzyć całe ciało. Hol wejściowy budynku służy jako przestrzeń oddzielająca światowy i duchowy świat.
Wieża ciśnień i kotłownia
W kompleksie budynków wyraźnie wyróżnia się wieża w której jest zbiornik na wodę. Był to rodzaj wieży ciśnień. na zmniejszoną skalę walcowni. W połowie lat 50. XX wieku wnętrze wieży zostało przebudowane na mały basen rytualny, z którego korzystali ostatni członkowie gminy żydowskiej w Bardejowie, aż do jej rozwiązania. W kotłowniach zachował się oryginalny kocioł parowy i inne elementy instalacji centralnego ogrzewania. Jako całość stanowią unikalny zabytek techniki. Najprawdopodobniej instalację zbudowano po pożarze w 1909 roku.
Warto wiedzieć
* Kompleks jest dostępny do zwiedzania, ale trzeba zadzwonić i umówić się. Na razie jeszcze nie ma określonych godzin udostępniania. Zobaczyć można pięknie odnowioną Starą synagogę, halę bet midrasz, ogrodzony teren i pomnik holokaustu, dostępny także z ulicy.
* Zwiedzałam ten kompleks dwukrotnie. Raz udało mi się bez zapowiedzi – panowie opiekujący się zabytkiem byli po prostu na miejscu. Potem pojechałam specjalnie na koncert grupy z Kijowskiej Mesjańskiej Wspólnoty Żydowskiej. To odłam uznający Chrystusa za proroka, nie uznawany przez innych Żydów. Spotkanie zaczęło się koncertem, skończyło korporacyjno-sekciarskim mitingiem. Ciekawe, choć specyficzne przeżycie.
*W Bardejowie nie ma już Żydów. Nad rekonstrukcją dzielnicy żydowskiej czuwają pasjonaci. Teren należy do związku gmin żydowskich na Słowacji, a na miejscu partnerem jest OZ Vita in suburbium. Kontakt: Pavol Hudák, tel.: +421 905 346 791, e-mail: info@suburbiumbardejov.sk
Zdjęcia autorki
