Nieco inny charakter ma Sobór Archangielski, czyli p.w. Michała Archanioła, stojący w południowo – wschodnim narożniku placu. Jest to przede wszystkim nekropolia rosyjskich carów i książąt. Poczynając od księcia moskiewskiego Iwana I Kality, pochowanego w pierwszym kamiennym soborze w 1340 roku, a kończąc na Fiodorze Aleksiejewiczu. W sumie 50 władców. Oraz – na zasadzie wyjątku, gdyż od czasów Piotra I Wielkiego i zbudowania Petersburga kolejną, już imperatorską nekropolią dynastii Romanowów stał się sobór w twierdzy Pietropawłowskiej w tym mieście – Piotr II, pochowany tu w 1730 roku. Dzieje tej świątyni też są ciekawe. Pierwszą, niewielką, ale kamienną cerkiew na tym miejscu, pod wezwaniem Michała Archanioła zbudował wielki książę moskiewski Iwan I Kalita.
I polecił pochować się w niej po śmierci, co uczyniono. W latach 1505 – 1508 na miejscu tej cerkwi włoski architekt Alevis Novi zbudował obecny sobór. Przeniesiono do niego z innych miejsc pochówku szczątki książąt moskiewskich. Założenie tego soboru było podobne jak Uspieńskiego. Zbudowany został w stylu rosyjsko – bizantyjskim, z pięcioma kopułami. Większą centralną i czterema mniejszymi na planie kwadratu.
STARORUSKO – WŁOSKI
Obecnie główna, cebulasta, jest złocona, pozostałe pokryte półokrągłymi kopułami są zielone. Dosyć istotne zmiany w wyglądzie tej świątyni wprowadził w roku 1772 wybitny rosyjski architekt Wasilij Bażenow, a zwłaszcza odbudowa po zniszczeniach wojennych 1812 roku. Później, w latach 30-tych XIX wieku, dobudowano jeszcze to i owo.
W rezultacie całość stanowi obecnie połączenie stylów: staroruskiego i włoskiego – tego drugiego zwłaszcza na fasadach i portalach. Wnętrze podzielone kolumnami na planie kwadratu na trzy nawy, po raz pierwszy pokryte zostało freskami na polecenie cara Iwana IV Groźnego w latach 1564-1565.
Ponownie zaś w sto lat później przez zespół rosyjskich malarzy. Freski pokrywają wszystkie ściany, stropy i kolumny wnętrza świątyni, do której są trzy wyjścia z portalami z białego kamienia o ornamentach roślinnych. Z malowideł uwagę zwracają przede wszystkim ogromne ze scenami z działalności Archanioła Michała. A także, nad ich sarkofagami, portrety pochowanych w świątyni książąt i carów. Tak, jak ich sobie wyobrażano w wiele lat po śmierci.
Czteropiętrowy ikonostas wieńczy na górze scena Ukrzyżowania ze stojącymi po obu stronach Marią i Janem Ewangelistą. Poza kilkoma wyjątkami, ikony w tym ikonostasie pochodzą z lat 1679-1682. Najstarsza jednak, patrona świątyni, pochodzi z około 1399 roku i według przekazów namalowana została na polecenie księżnej Eudokii, wdowy po księciu Dymitrze Dońskim. Znaczną część wnętrza soboru zajmują, jednolite w kształcie, sarkofagi książąt i carów.
Oczywiście pochowani zostali oni nie w nich, lecz pod posadzką. Szczególnie warte uwagi są też trumienki – relikwiarze: srebrny ze szczątkami świętego carewicza Dymitra, młodszego syna Iwana IV Groźnego, który zginął w Ugliczu w 1591 roku. To jego rzekomo cudowne ocalenie i dwaj kolejni Dymitrowie Samozwańcy odegrali tak fatalną rolę w dziejach Rosji (Smuta) i stosunkach rosyjsko – polskich na początku XVII w.
DZIEWIĘĆ KOPUŁ
Trzeci z kremlowskich soborów, Błagowieszczeński, czyli p.w. Zwiastowania, stoi w południowo – zachodnim narożniku Placu Soborowego. Przylega do Wielkiego Pałacu Kremlowskiego, który, zbudowany w latach 1838 – 1849, wchłonął resztki wcześniejszego pałacu carskiego, z którym miał połączenie. Również ta świątynia wzniesiona została na miejscu wcześniejszej drewnianej cerkwi zbudowanej przez Wasyla I w 1397 roku.
Kamienny sobór, pierwotnie z trzema kopułami – jedną dużą główną i dwiema niższymi bocznymi, zbudowany został w latach 1484 – 1489 na polecenie Iwana III Srogiego z przeznaczeniem do użytku dla rodziny carskiej. Stąd jego połączenie specjalnymi przejściami z carskim pałacem. Sobór ten wzniesiono w stylu łączącym elementy architektury wczesnej moskiewskiej i pskowskiej.
Malowidła i ikony z początku XV wieku uległy zniszczeniu w trakcie pożaru w 1547 roku. Iwan Groźny polecił więc znaczącą przebudowę tego soboru w latach 1562 – 1564. W narożnikach galerii, na której stoi świątynia, zbudowano dodatkowo cztery cerkwie z pojedynczymi kopułami, oraz dwie dodatkowe kopuły. W rezultacie świątynia miała ich, i ma nadal, aż dziewięć. Przy czym pokryto je złoconą miedzią.
Równocześnie z zakończeniem tej przebudowy rozpoczęto odtwarzanie zniszczonych fresków w ich pierwotnym stylu. Wnętrze tego soboru jest najmniejsze wśród kremlowskich. Podobnie jak pozostałe, bolszewicy przerwali jego funkcje sakralne w 1918 roku. Dopiero w latach 60-tych stał się on dostępnym muzeum z wystawą ikon. I tę funkcję pełni nadal, pomimo zwrotu świątyni Cerkwi w rezultacie gorbaczowowskiej pierestrojki.
Odprawianie mszy przywrócono w 1993 roku. Wewnątrz szczególnie cenne są wspomniane już freski z połowy XVI wieku. Przy czym tematyka niektórych z nich jest bardzo rzadka w świątyniach prawosławnych. Przedstawia bowiem sceny z Apokalipsy: zdarzenia zachodzące na niebie, nieszczęścia i klęski dotykające Ziemi, walkę Dobra ze Złem itp.
FRESKI ANDREJA RUBLOWA I TEOFANA GREKA
Inne sceny poświęcono imperatorom bizantyjskim i książętom ruskich. Sześciopiętrowy ikonostas jest jednym z najstarszych zachowanych na ziemiach rosyjskich. Przy czym znajdują się w nim ikony namalowane w XIV i na początku XV wieku. Wiele faktów wskazuje, że najcenniejsze z nich wyszły spod pędzli najwybitniejszych ikonopisców ruskich: Andreja Rublowa i Teofana Greka.
W centrum ikonostasu znajdują się srebrne, bogato zdobione czekanką i pozłacane carskie wrota ze scenami Zwiastowania oraz postaciami czterech ewangelistów. Bardzo cenne są także drzwi do soboru wykonane z kutej miedzi z rzadką złotą inkrustacją. A także mniej ozdobny portal zachodni. Warto podkreślić, że do soboru wchodzi się z Placu Soborowego po schodach, gdyż zarówno jego cześć główna jak i cerkiewki w narożnikach stoją, o czym już wspomniałem, na dwupoziomowej galerii. Sobór ten pełni również nadal funkcje muzealne.
Poza wspomnianymi freskami i ikonostasem, na specjalnej wystawie można oglądać zabytkowe ikony. Najstarsze z XIV i początku XV wieku, większość zaś z XVI wieku. A także z tego samego okresu cenne i bogato zdobione przedmioty związane z religią i kultem: krzyże, sarkofagi – relikwiarze itp. Kremlowskie sobory należą więc do najcenniejszych zabytków architektury i sztuki sakralnej nie tylko Moskwy, ale całej Rosji. I będąc tu trzeba je koniecznie zobaczyć. Niestety, fotografowanie wnętrz jest absolutnie zabronione.
Zdjęcia autora
