W głębokiej na niemal 10 metrów niecce poniżej współczesnego poziomu ulic, prawie w centrum miasta Esna na zachodnim brzegu Nilu, trochę ponad 50 km na południe od Luksoru, wznosi się imponująca gmach mieszczący w środku salę hypostylową antycznego boga Chnuma. Jest to zaledwie fragment dawnego, poświęconego mu sanktuarium, odkrytego przypadkowo przez żołnierzy Napoleona na początku XIX wieku, a odkopanego dzięki Augustowi Mariette (1821-1881).
Francuskiemu historykowi, archeologowi i egiptologowi szczególnie zasłużonemu w badaniach Egiptu faraonów, założycielowi Muzeum Starożytności (Muzeum Egipskiego) w Kairze. Pozostałe części tego kompleksu architektonicznego, ostatniej takiej budowli starożytnego Egiptu, wzniesionej już w czasach greckich, pod panowaniem Ptolemeuszy oraz rzymskich, znajdują się pod centrum miasta.
A wyburzenie domów i innych współczesnych budowli, aby się do nich dostać, nie wchodzi oczywiście w grę. Esna, mimo iż ze wschodnim brzegiem rzeki, na którym leżą Luksor i najsłynniejsze w nim sanktuarium egipskiej starożytności w Karnaku, a 135 km dalej na południe miasto Asuan, łączy ją blisko 900 metrowej długości tama o 120 śluzach i most, stosunkowo rzadko odwiedzana jest przez turystów.
TURYŚCI TRAFIAJĄ TU RZADKO
Nie znajduje się bowiem w programach typowych wycieczek. Przed laty, zanim oddano tu do użytku drugą dużą śluzę do przepuszczania statków, aby podnieść je, lub opuścić na inny poziom rzeki, a do jedynej ówczesnej dla obu kierunków – w górę i w dół Nilu – trzeba było czekać w kolejce po kilka godzin, wycieczkowce przybijały do tutejszej przystani.
A turyści mogli wychodzić na ląd i mieli wystarczająco dużo czasu aby nie tylko zwiedzić świątynię Chnuma, ale i zobaczyć centrum oraz nabrzeże miasta. Obecnie najłatwiej dojechać tu z Luksoru pociągiem – stacja kolejowa znajduje się na wschodnim brzegu – lub autobusem. A na brzeg zachodni przejść, ewentualnie dojechać taksówką.
I naprawdę warto wybrać się tutaj, bo główny zabytek jest bardzo ciekawy. W mitologii egipskiej Chnum był bowiem stwórcą świata i człowieka. Ulepić go miał z gliny, podobnie jak cały świat, i ukształtować na kole garncarskim. Przy czym kształtował, według wierzeń, każdego człowieka jeszcze przed jego narodzeniem.
Trudno tu nie dostrzec pewnej analogii do późniejszego Boga Jedynego – Jehowy, Boga Ojca i Allaha głównych religii monoteistycznych. Oczywiście w starożytnym Egipcie nie był on bogiem jedynym, chociaż utożsamiano go także z bogiem słońca Re. Występował więc także pod imieniem Chnum-Re.
RÓŻNE ROLE BOGA Z GŁOWĄ BARANA
Był zarazem bóstwem płodności oraz dawcą wody, odpowiedzialnym za życiodajne wylewy Nilu. Kult Chnuma wywodził się w wyspy Elefantyny w obecnym Asuanie, gdzie tworzył triadę z boginiami Satis i Anukis. W innych miejscach jego kultu, który rozszerzył się na północ, zwłaszcza tu w Esnie, z boginiami Satis i Neit.
Zaś w Heliopolis z bogami Szu, Ozyrysem i Gebem. Przedstawiany był jako długorogi baran, lub mężczyzna z głową barana, modelujący na kole garncarskim parę ludzi. Esna, po arabsku Isnā, w egipskich czasach antycznych była ważnym miejscem handlowym na szlaku karawan, a zarazem miejscem kultu bogów.
Z tym, że wówczas nazywała się Iunyt lub Te-Snit. Po grecku Latópolis – nazwę tę nadano jej na cześć największego z kilkudziesięciu gatunków ryb żyjących w tej rzece, Okonia Nilowego (Lates Niloticus). Po koptyjsku zaś – jest to nadaj ważny ośrodek koptyjskiego chrześcijaństwa – Sne.
Sanktuarium, którego odkopaną częścią jest Sala Hypostylowa, poświęcone triadzie: Chnum, Neith i Heka, zaczęto wznosić w czasach XVIII dynastii faraonów, za panowania Ptolemeusza VIII, w II w p.n.e. Chociaż są również w nim starsze detale, m.in. ościeżnica bramy z czasów Totmesa II.
CO NAJMNIEJ DWA WIEKI BUDOWY
Przy czym nowy kompleks świątynny zbudowano na ruinach wcześniejszego ośrodka kultu. Budowę zakończono zaś dopiero za panowania cesarzy rzymskich Klaudiusza i Wespazjana. Na murach i ścianach świątyni zachowały się płaskorzeźby i teksty poświęcone zarówno tym cesarzom, jak i Komodusowi, Domicjanowi, Titusowi, Trajanowi oraz Markowi Aureluszowi.
Przede wszystkim jednak Chnumowi i boginiom z jego triady. A także Ptolemeuszowi III, dobroczyńcy miasta Letopolis oraz Ptolemeuszom: V, VI i VIII. Fronton sali hypostylowej – jednej z kaplic dawnego sanktuarium, przez którą prowadziło do niego wejście – opiera się na 6 kolumnach.
Z badań uczonych wynika, że wzniesiono ją dopiero w dwa wieki później, niż główne części tego kompleksu. Jak już wspomniałem nieodstępne, gdyż znajdują się prawdopodobnie nadal, przynajmniej częściowo, pod fundamentami domów centrum miasta. A jeszcze późniejsze są zachowane płaskorzeźby przedstawiające wspomnianych rzymskich cesarzy.
Sala hypostylowa ma rozmiary 33 na 16,5 metra, a jej strop wsparty jest na 24 kolumnach ponad 13-metrowej wysokości. Zakończonych przeważnie wspaniale zachowanymi kapitelami o tematyce roślinnej, stanowiącymi ogromną różnorodność form. Żaden z nich nie powtarza się. To jeden z elementów wyjątkowości tej świątyni.
TAJEMNICZE HIEROGLIFY
Drugim jest bogactwo hieroglifów na jej ścianach. Głównie o tematyce religijnej. Przy czym wielu z nich nie udało się dotychczas odczytać. Są to bowiem napisy kryptograficzne z pionowymi rzędami hieroglifów, wśród których powtarzają się wizerunki barana – w narożniku południowym – i krokodyla – we wschodnim, z prawej strony.
Przypuszcza się, że są to teksty z hymnami do boga Chnuma. Ale czy rzeczywiście, może okazać się dopiero, gdy komuś uda się je rozszyfrować. Bardzo ciekawe jest również zdobnictwo stropu. Znajdują się na nim przedstawienia astronomiczne i astrologiczne z różnymi stworami, jak np. wielki skorpion czy dwugłowy wąż.
Dodam, że po odkryciu tego zabytku, odsłonięciu go oraz oczyszczeniu z ziemi i śmieci, jakie nawarstwiły się w ciągu stuleci, był on w połowie XIX wieku wykorzystywany jako magazyn bawełny. Współczesna Esna, to przede wszystkim miasto handlowo – rzemieślnicze i obsługi elektrowni wodnej i wspomnianych śluz.
Z zaporą na Nilu zbudowaną przez Brytyjczyków w 1906 roku, po koronie której przebiega droga, z mostem wzniesionym w 1990 roku oraz dwiema śluzami dla dużych statków. Od strony Nilu dominantą miasta jest minaret meczetu stojącego niemal przy nabrzeżu. A także usytuowana nieco głębiej w centrum miasta, świątynia chrześcijańska. Meczetów jest tu oczywiście więcej, w wolnej chwili warto zajrzeć również na miejscowy bazar.
Zdjęcia autora
