To ponad 50-tysięczne dziś, przemysłowe ( przemysł metalowy, lekki i spożywczy ) miasto położone u ujścia rzeczki Kobrynki do Muchawca – dopływu Bugu, w obwodzie brzeskim, niespełna 50 km od jego administracyjnego centrum – Brześcia nad Bugiem, przy drodze szybkiego ruchu z niego do Mińska i Moskwy, nie ma zbyt wiele do zaoferowania turystom.
Ze względu jednak na ciekawą przeszłość i liczące setki lat związki z Polską oraz kilka zachowanych zabytków, obiektów i miejsc dotyczących również naszej historii i wybitnych rodaków, zasługuje na poznanie.
„W odległości 23 km od Zabinki, a 49 km od Brześcia – czytam w wydanym w 1935 roku w tym mieście „Przewodniku po Polesiu” dr Michała Marczaka – leży jedno z większych miast poleskich – Kobryń… rozciąga się na lewym brzegu spławnego Muchawca, wchodzącego o przeszło 2 mile wyżej w skład kanału Królewskiego i nad rzeczką Kobrynką… liczy okrągło 10.000 mieszkańców w większej części żydów. Jest siedzibą władz powiatowych, posiada państwowe gimnazjum koedukacyjne i garnizon wojskowy. Ma charakter drobno kupiecki: skupia się tu znaczna liczba rzemieślników pospolitych branż…
Nieliczne zabytki przeszłości wskaże Sawelij Kreczyno mieszkający przy ul. Garncarskiej 25. Należą do nich: przed mostem na Muchawcu drewniana cerkiewka pounicka z kilku staremi obrazami polskiemi pod chórem; za mostem przy ul. Piłsudskiego, w pobliżu głównej cerkwi, pomnik Kościuszki na murowanym cokole, na którym do 1919 r. wznosił się posąg generała Suworowa, sprawcy rzezi Pragi i właściciela dóbr kobryńskich z nadania imperatorowej Katarzyny; po obu stronach tego cokołu ustawiono moździerze i kule z czasów wojny Krymskiej i rosyjsko – tureckiej 1877 r.; dworek dyktatora Traugutta przy ulicy tejże nazwy 10…”.
Autor przedstawił też w skrócie dzieje Kobrynia podkreślając, że: „…należy do najstarszych osad na kresach wschodnich. Już od XI w. istniał tu drewniany zamek dzielnicowych książąt ruskich, podarowany w r. 1286 przez Włodzimierza Wasilkowicza żonie swej Oldze. Z czasem po zawojowaniu Rusi przez Litwinów kniaźstwo Kobrzyńskie przypadło jednej z linii Olgerdowiczów aż do jej wymarcia w osobach kniazia Iwana Siemionowicza i jego żony Teodory w pierwszej ćwierci XVI w.
W połowie tego wieku królowa Bona objęła w posiadanie księstwo i w ciągu kilkuletniego niem władania zarówno miasto jak dobra wybitnie pod względem gospodarczym podniosła. W późniejszych latach Kobrzyńskie zostało przemianowane na starostwo i wchodziło w skład stołowych dóbr królewskich. Dwukrotnie stanowiło oprawę królowych ( Anny Jagiellonki i Konstancji Austriaczki )”.
Po czym przypomina jeszcze przemarsz wojsk Jana Kazimierza, wizytę Stanisława Augusta Poniatowskiego, synod unicki w 1626 r., rujnujący dla miasta Potop Szwedzki w 1655 r. i obecność Szwedów podczas wojny Karola XII z carem Piotrem I w 1706 r. A także rozebranie na rozkaz Suworowa zrujnowanego zamku. Wspomina również o bogatym, istniejącym od XV opactwie bazyliańskim, od końca XVI w. unickim, skasowanym w 1838 r.
Równo 70 lat później, w 2005 roku, Tatiana Chwagina, znakomita polskojęzyczna przewodniczka po Pińsku o której już dwukrotnie pisałem, wydała w Mińsku równolegle po białorusku, rosyjsku i polsku album „Polesie”. W dziejach Kobrynia uwzględniła wszystkie fakty, o których pisał Michał Marczak, dodając sporo nowych. M.in., że wg najnowszych badań, początek miastu dała osada rybacka, prawdopodobnie tureckojęzycznych Awarów, na wyspie u ujścia Kobrynki do Muchawca.
O wybudowaniu w 1497 roku przez ostatniego księcia kobryńskiego klasztoru Spaskiego. Oraz o nadaniu w tym samym roku Kobryniowi prawa magdeburskiego, które obowiązywało przez 177 lat – do chwili gdy miasto, zniszczone przez wojny, weszło w skład majątku królewskiego. Przypominała również, że to za królowej Bony wybudowano kanał jej imienia – pierwszy melioracyjny na Polesiu oraz powstało unikalne opracowanie statystyczne „Rewizja ekonomii Kobrzyńskiej”.
Podkreśliła też rolę, jaką w rozwoju miasta i całego „klucza Kobrzyńskiego”, w skład którego wchodziły również okoliczne folwarki, odegrał podskarbi Antoni Tyzenhauz ( 1733 – 1785 ) działający na polecenie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. To on założył m.in. w 1768 r. park – obecnie im. Suworowa. Opisała również historię połączenia trzech wielkich, biorąc pod uwagę ich znaczenie w polskiej historii i kulturze, rodzin: Kościuszków, Trauguttów i Mickiewiczów.
Młodszy o 2 lata od Adama Mickiewicza jego brat Aleksander, profesor prawa, który przeżył wieszcza o 15 lat, był, po Aleksandrze Suworowie i jego następcach kolejnym właścicielem kobryńskiego klucza majątków. W 1864 roku, po straceniu Romualda Traugutta, wdowa po dyktatorze Powstania Styczniowego znalazła schronienie w Kobrzyńskim domu Mickiewiczów. W 8 lat później wyszła ponownie za mąż – za Franciszka Mickiewicza, łącząc wspomniane już trzy sławne polskie rodziny. A budynek, w którym zamieszkała, także obecnie nazywany jest Domem Traugutta.
Tatiana Chwagina przypomniała ponadto, pominięty przez autora przewodnika z 1935 roku, ważny dla Kobrynia fakt historyczny. To w nim – dosłownie, gdyż walki toczyły się na ulicach miasta, w ruinach Dolnego Zamku oraz koło muru klasztoru Spaskiego przekształconego w redutę – stoczona została 15 lipca 1812 roku pierwsza zwycięska bitwa Rosjan z Francuzami. Poległych żołnierzy rosyjskich pochowano na brzegu Muchawca, obecnie wznosi się tam poświęcony tej bitwie pomnik zaprojektowany przez G. Markowa.
W dzisiejszym Kobryniu tylko nieznaczna część mieszkańców ma miejscowy rodowód. Z 10-tysięcznej przedwojennej jego ludności większość, jak już wspomniałem wyżej cytując Michała Marczaka, stanowili wymordowani przez hitlerowców Żydzi. Zginęło również wielu Białorusinów, Polaków i Rosjan. Ponadto część polskich obywateli Kobrynia została repatriowana po II wojnie światowej w powojenne granice Polski.
Pomimo zniszczeń wojennych, w mieście zachowało się historyczne centrum miasta i w sumie około 200 budynków i budowli z końca XVIII w. – I połowy XX wieku. M.in. jeden z budynków dawnego klasztoru, domy mieszkalne, hale targowe, urząd pocztowy z XIX wieku, cerkwie – w tym św. Mikołaja z XVIII w. , klasycystyczny kościół katolicki z 1843 roku itp. Zachował się staw, w którym kąpał się feldmarszałek i generalissimus Aleksander Suworow ( 1729 – 1800 ).
Wybitny rosyjski dowódca, który zdławił polskie Powstanie Kościuszkowskie, wcześniej ( 1789 ) wsławił się m.in. zdobyciem twierdzy Izmaił, a później, w 1799 r., podczas rosyjsko – austriackiej kampanii antyfrancuskiej, przeprowadzeniem swojej armii przez Alpy. Równocześnie jednak „Rzeźnik Pragi”, we współczesnej nam ocenie zbrodniarz wojenny, który rozkazał wymordować w 1794 roku bezbronną ludność prawobrzeżnej Warszawy.
Dom, w którym mieszkał w Kobryniu, Przekształcono w 1948 roku w Muzeum Wojenno – Historyczne. A na miejsce, na którym do 1919 roku stał jego pomnik, zastąpiony następnie popiersiem Tadeusza Kościuszki, znowu wróciło popiersie generalissimusa, dłuta I.M. Rukawisznikowa. Dla nas, Polaków, ważne są w tym mieście także dwa inne miejsca.
Na starym cmentarzu, niedaleko drewnianej, pomalowanej na niebiesko cerkwi, w której – jak pisze T. Chwagina – śpiewał A. Suworow, przeniesionej tam na początku XIX w., znajduje się dobrze utrzymany grób prof. Aleksandra Mickiewicza i jego rodziny. Natomiast trochę na obrzeżu miasta stoi, zbudowany w 1843 roku klasycystyczny polski parafialny kościół katolicki p.w. Zaśnięcia NMP.
Obok niego jest mały cmentarz wojskowy z grobami żołnierzy polskich poległych w latach I wojny światowej, polsko – bolszewickiej w 1920 oraz w latach 1939 – 1945. Wewnątrz tej czynnej trzynawowej świątyni, z tradycyjnym głównym i nowoczesnymi bocznymi ołtarzami, ciekawą drewnianą chrzcielnicą itp. znajduje się kilka tablic, wśród nich także o identycznej treści, ale z odrębnymi tekstami po polsku i po białorusku, ufundowanych w większości w 1999 roku.
Upamiętniają one księży: kanonika Jana Wolskiego i Władysława Grobelnego rozstrzelanych przez hitlerowców 15.10.1942 za pomoc żydowskim dzieciom; Ziemian, uczestników wojen 1920 i 1939 Władysława Miłaczewskiego ( 1901 – 1940 ? ) i Bolesława Miłaczewskiego ( 1902 – 1940 ? ), aresztowanych przez NKWD we wrześniu 1939 r. i zamordowanych prawdopodobnie w 1940 r. ; Bohaterskich Obrońców Kresów poległym o wolność. 1914, 1920, 1939, 1945. A także Romualda Traugutta i pisarkę Marię Rodziewiczówną ( 1864 – 1944 ).
Zdjęcia autora.
