Na płaskim szczycie niezbyt wysokiego wzgórza nad rzeką Horyń leży duży kamień z tablicą i stylizowanym na staroruski tekstem: „Ostiuda iest poszoł horodok Dawida. XII wiek”. (W wolnym przekładzie: Tu rozpoczęła się historia Dawidgródka.) Wzgórze to jest obecnie Pomnikiem Archeologicznym XI – XII w. „Zamczyszcze”, odległym od rynku tego starego poleskiego miasteczka zaledwie o 100 metrów. A ono kolejnym miejscem na trasie studyjnego wyjazdu Brześć – Polesie zorganizowanego dla niewielkiej grupy polskich dziennikarzy i touroperatorów przez Ambasadę Republiki Białoruś w Warszawie oraz władze obwodów brzeskiego i homelskiego.
Naszą przewodniczką jest znakomita znawczyni przeszłości i współczesności tego regionu oraz główna autorka przewodnika po nim („Ot Bełowieżskoj puszczy do polesskich bołot”), wykładowczyni Uniwersytetu Poleskiego w Pińsku, Tatiana Chwagina. Znamy się z moich poprzednich pobytów w tej stolicy Polesia, gdzie imponowała wiedzą o jego historii, zabytkach, a także polskich rodach i rodzinach oraz ich koligacjach.
No i znajomością, z uroczymi wtrętami białoruskimi i rosyjskimi, języka polskiego, którego nauczyła się sama. Spokojny Horyń widoczny u podnóża zamkowego wzgórza, na którym w 1938 roku (miasteczko należało wówczas do Polski) odkopano „książęce mogiły”, to obecnie tylko kanał.
NIEGDYŚ ZNACZĄCY WĘZEŁ KOMUNIKACYJNY
Główny nurt tej poleskiej rzeki omija obecnie centrum miasteczka. Zmieniono go, aby chronić Dawidgródek przed wiosennymi powodziami. W przeszłości, zwłaszcza w wiekach XVI-XVIII, Horyń stanowił ważny szlak żeglugowy łączący Turów i Kijów z Wołyniem i Morzem Czarnym. A ten, kto władał zamkiem i miasteczkiem, mógł kontrolować żeglugę po tej rzece oraz Prypeci. A także zbiegające się tu lądowe szlaki handlowe.
Starą drogę przez Nieśwież i Nowogrodek do Wilna na północ oraz na południe aż do Stambułu. Mimo iż Gród Dawida dawno stracił takie znaczenie, zachował kształt i atmosferę starego poleskiego miasteczka. Obecnie, mimo miejskiego statusu, bardziej dużej, około 6,5 – tysięcznej wsi. Jego dzieje różnią się nieco szczegółami w źródłach polskich i białoruskich, chociaż czasami uzupełniają się one, a w głównych punktach są zgodne.
W przypadku wątpliwości opieram się na przewodniku i ustnych informacjach Tatiany Chwaginej, która ze swoimi studentami prowadzi różne badania, także źródłowe.
Za datę założenia grodu – początkowo nazywał się on po prostu Horodkom – Gródkiem – przyjęto rok 1100, a za jego założyciela księcia włodzimiersko – wołyńskiego Dawida Igorewicza (1059-1112). Był on wnukiem jednego z najwybitniejszych książąt kijowskich, Jarosława Mądrego (978-1054).
WAŻNE DATY
Od którego, według przekazów, otrzymał „grody pohoryńskie”, tj. położone nad rzeką Horyń. Kilkumetrowej wysokości współczesny pomnik księcia Dawida, którego autorami są rzeźbiarz A.W. Draniec i architekt Ł.M. Lewin, stoi w rynku miasteczka. A książę wskazuje na nim kopią w kierunku Góry Zamkowej. Z ważnych dla Dawidgródka późniejszych dat trzeba wymienić rok 1523, kiedy to król Zygmunt Stary przekazał go we władanie królowej Bonie. Która, podobnie jak w przypadku innych jej dóbr, znacznie rozwinęła go gospodarczo.
A także rok 1527, gdy po rozbiciu koło wsi Berezcy nad Prypecią wojsk tatarskich przez ks. Konstantego Ostrogskiego, królowa pozwoliła jeńcom osiąść w swoich dobrach. A tym, którzy przyjęli chrześcijaństwo, żenić się z miejscowymi dziewczętami. Stąd wzięli się tutaj obecni prawosławni Tatarzy oraz część mieszkańców o typowo tatarsko – mongolskich rysach i nazwiskach.
Drugą grupą narodowościową stali się Żydzi, którzy osiadali w Dawidgródku też od XV wieku i zajmowali się rzemiosłem i handlem. Tworząc z czasem dosyć liczną społeczność. Los ich potomków dopełnił się w 1942 roku w pobliskim Uroczysku Chinowsk, w którym, wymordowani przez Niemców, spoczęli w zbiorowej mogile. Pozostała po nich stara dzielnica. Poza ludnością słowiańską mieszkają tu także Cyganie.
ZNISZCZENIA I ODBUDOWY
Miasteczko było i jest znaczącym ośrodkiem prawosławnym, obecnie z dwiema cerkwiami. W 1551 roku król Zygmunt August przekazał Dawidgródek ks. Michałowi Radziwiłłowi Czarnemu. W 1579 r. Radziwiłłowie ustanowili w tutejszych rozległych dobrach ordynację dawidgródecką, która przetrwała do 1939 roku. W 1624 Janusz Radziwiłł ufundował w mieście kościół katolicki p.w. Bożego Ciała.
Drewniany zamek spaliły w 1655 r. moskiewskie wojska dowodzone przez ks. Dymitra Wołkońskiego. Został on jednak odbudowany i podzielony na dwie części. Zamek górny – mieszkalny, ze świątynią, oraz dolny – pomieszczenia gospodarcze. W 1707 roku miasto spaliły wojska szwedzkie. Odbudowane, włączone zostało w 1793 r. w wyniku rozbiorów do Rosji, ale straciło prawa miejskie. Odzyskało je w 1836 roku. Zamek rozebrano w XIX wieku.
W tymże wieku Dawidgródek rozwijał się dynamicznie, oczywiście biorąc po uwagę jego skalę. Osiągnął liczbę 8 tys. mieszkańców, a przed I wojną światową liczył około 13 tys. mieszkańców. Na mocy Traktatu Ryskiego wrócił, do września 1939 roku, do Polski. Przed wybuchem II wojny światowej miał 11,5 tys. mieszkańców. W rezultacie holocaustu i innych strat wojennych, obecnie ma ich około 6,5 tysiąca.
PRAWOSŁAWNE ŚWIĄTYNIE
Zachował jednak, jak już wspomniałem, wygląd i charakter starego poleskiego miasteczka. Duży, położony centralnie rynek, zabudowany jest luźno parterowymi budynkami z wyróżniającym się kinoteatrem „Zaria” oraz sklepami w jego części. Do narożnika rynku przylega cerkiew p.w. Matki Bożej Kazańskiej (Swiatoj Kazanskoj Bożej Materi) zbudowana z czerwonej cegły w stylu neoruskim, z pięcioma wieżami i dzwonnicą.
Jej budowa rozpoczęła się w 1913 roku, ukończona i oddana do użytku została jednak dopiero podczas ostatniej wojny, w roku 1942. Najstarsza, znana z dokumentów, tutejsza cerkiew p.w. św. Dymitra, wzniesiona została najpóźniej na początku XVI wieku. Jej los jest jednak nieznany. Prawdopodobnie uległa spaleniu.
Najstarsza obecnie tutejsza świątynia (jest też kościół katolicki z I połowy XX w., przed wojną były dwie synagogi) p.w. św. Jerzego (Swjato-Georgijewski chram) zbudowana została w 1648 roku na wzgórzu na terenie starego cmentarza za jeziorem Sieżka. I przebudowana oraz rozbudowana w latach 1724 – 1726 tak znacznie, że niektóre źródła ten rok wymieniają jako jej początek. Stanowi ona klasyczny przykład drewnianego budownictwa poleskiego. Składa się z dwu części na planach prostokątów z przybudówkami.
SŁONECZNE TARCZE NA DOMACH
Pokryta jest dwoma czterospadowymi dachami z maleńkimi wieżyczkami zakończonymi sześciobocznymi latarniami i błękitnymi, tak jak ściany tej cerkwi, kopułkami i krzyżami. Wewnątrz znajduje się cenny, rzeźbiony w drewnie i pozłacany oraz ozdobiony ikonami i malowidłami, czteropoziomowy ikonostas w stylu baroku, z 1751 roku, wykonany przez nieznanego artystę.
Bardzo ciekawe są w Dawidgródku stare uliczki wiejskiego typu, z przeważnie luźno przy nich stojącymi domami. Z charakterystycznymi słonecznymi tarczami na szczytach frontów oraz w górnych częściach rynien. Domy otoczone ogródkami, są pomalowane na jasne, dosyć ostre kolory. Głównie niebieski lub niebiesko – zielony, ale także na beżowy lub różowy. Życie w miasteczku toczy się powoli.
W dni świąteczne kobiety, zwłaszcza z korzeniami tatarskimi, chociaż podobno nie tylko, wkładają na głowy oryginalne, nie spotykane nigdzie indziej nakrycia. Nazywane są one „hołowoczkami” i stanowią połączenie wschodnich turbanów z chustami tradycyjnie noszonymi przez kobiety białoruskie. Można je też obejrzeć, obok innych przedmiotów codziennego życia i sprzętów oraz narzędzi domowych, w dziale etnograficznym miejscowego muzeum krajoznawczego.
Zdjęcia autora
