Po 150 latach przerwy Czerwińsk nad Wisłą od 1 stycznia 2020 r. odzyskał status miasta. To niespełna 1,1–tysięczne miasteczko położone na prawym brzegu rzeki między Modlinem i Płockiem, szczyci się jednym z najcenniejszych na Mazowszu zabytków romańsko – gotyckich: kościołem p.w. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny z klasztorem zbudowanym przez kanoników regularnych św. Augustyna.
Praktycznie jedynym, ale naprawdę wysokiej klasy. Poza nim zabytkowy jest tu tylko drewniany dom przy placu Batorego, typowy przykład małomiasteczkowego budownictwa. Bo z synagogi z połowy XIX w. – w Czerwińsku żyła spora społeczność żydowska – pozostała tylko jedna ściana.
A z dwu kirkutów – żydowskich cmentarzy, również zniszczonych podczas II wojny światowej, Starego z XIX w. i Nowego z 1935 r., nie zachowała się żadna macewa. Kościół stanowi dominantę miasteczka, główny element jego panoramy oglądanej z nurtu Wisły, ewentualnie jej lewego brzegu.
BOLESLAW KRZYWOUSTY I WŁADYSŁAW JAGIEŁŁO
Była ona jedną z atrakcji, to wówczas widziałem ją po raz pierwszy w końcu lat 40-tych, rejsów stateczkami „białej floty” między Warszawą i Płockiem. Współcześnie można ją z wody zobaczyć tylko z kajaków, żaglówek lub łodzi. Wisła odgrywała zresztą ważną rolę w blisko już 9 wiekowych dziejach osady, później miasteczka, jakie powstało koło klasztoru.
Czerwińsk był bowiem miejscem obronnym przed najazdami pruskimi, jaćwieskimi i litewskimi na szlaku handlowym łączącym Pomorze i Mazowsze. Jego budowę zainicjował, według zachowanych źródeł, pochodzący z Mallone w Walonii (obecnie część belgijskiego miasta Namur), Aleksander, biskup płocki w latach 1129-1156.
Istotną rolę w powstaniu w tym miejscu opactwa kanoników regularnych odegrał prawdopodobnie również Bolesław Krzywousty (1086-11380. Najstarszym źródłem pisanym, w którym wymieniony został ten klasztor, jest bulla papieża Hadriana IV z 1155 roku, w której potwierdził nadanie ziem czerwińskim kanonikom.
Wiadomo, że następnie potwierdził to również książę mazowiecki, a później także innych księstw i senior Polski Bolesław Kędzierzawy (1125-1173) i jego brat Henryk. Z innych faktów historycznych dotyczących Czerwińska warto wspomnieć, że lipcu 1410 r. w jego okolicach przeprawiały się po moście łyżwowym polskie wojska Jagiełły zmierzające pod Grunwald.
PRAWA MIEJSKIE NA RATY
A także o licznych wizytach w klasztorze i miasteczku książąt mazowieckich, biskupów oraz Jagiełły, który w 1422 r. wydał w nim ważny dla szlachty tzw. przywilej czerwiński. Ciekawostką jest, że przyklasztorna osada prawa miejskie otrzymywała dwukrotnie, nie licząc współczesnej nam decyzji. I to w odstępie ponad 200 lat!
Bo część tej osady należała do biskupów płockich i ona stała się miastem już w 1373 r. A druga, klasztorna, dopiero w 1582 r. Wcześniej, bo w 1526 r. Czerwińsk, po śmierci ostatniego księcia mazowieckiego Janusza III, włączony został do Ziem Królestwa Polskiego.
Przypomnę, że piękny marmurowy nagrobek jego oraz zmarłego 2 lata wcześniej brata, ks. Stanisława, znajduje się w katedrze warszawskiej.
Od XVII w pątników do tutejszego klasztoru przyciągał „cudowny” obraz M.B. Czerwińskiej, ale rola opactwa oraz miasteczka traciła już wówczas na znaczeniu.
Był to rezultat pożarów, powodzi oraz szwedzkiego „potopu”. Po nim z około tysiąca domów, jakie wcześniej stały w miasteczku, ocalała połowa, a w końcu XVIII w było ich już tylko 40. W 1795 r., gdy po III rozbiorze Polski włączano je do Prus, liczyło ono zaledwie 300 mieszkańców. Zaś w okresie Księstwa Warszawskiego – 150.
CENNY ZABYTEK ROMAŃSKI
Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. miasteczko znalazło się w Królestwie Polskim (Kongresówce). Ale w 1819 r. kasacji uległ klasztor kanoników regularnych św. Augustyna, a w ramach represji po Powstaniu Styczniowym 1863 r., władze carskie odebrały Czerwińskowi w 1870 r. prawa miejskie.
Przywrócone dopiero obecnie. Do budynków klasztornych przeniosły się na kilkadziesiąt lat norbertanki z Płocka, opuściły je jednak w roku 1902. Ich miejsce zajęli w 1923 r., po przeprowadzonej odbudowie i remontach obiektów, salezjanie, którzy mają tu swój klasztor nadal.
Najcenniejszą częścią tego zespołu architektonicznego jest kościół, podniesiony w 1968 r. przez papieża Pawła VI do rangi bazyliki mniejszej. Zbudowany został w I połowie XII wieku z granitu jako trójnawowa bazylika, jedna z największych w ówczesnej Europie, z dwiema wieżami i należy do najcenniejszych zabytków romańskich w Polsce.
A ściślej romańsko – gotycko – barokowych, gdyż na przestrzeni już niemal 9 wieków istnienia przechodził burzliwe losy i był kilkakrotnie przebudowywany. Zachowując jednak trzon konstrukcyjny i wiele pierwotnych elementów.
JAK ZMIENIAŁA SIĘ ŚWIĄTYNIA
Zainteresowanych szczegółami odsyłam do dokładniejszych publikacji na ten temat. Wspomnę tylko, że pierwszej przebudowy dokonano już w połowie XIII w wznosząc zakrystię. A poważniejszą po pożarze w 1328 r. już w stylu gotyckim. „Gotyzacja” wnętrza, z użyciem cegieł, nastąpiła w wiekach XV i na początku XVI, zwłaszcza za czasów opata Rafała (1470-1502).
M.in. wydłużono wówczas prezbiterium i przebudowano fasadę zachodnią oraz przebudowano kaplice w apsydach. „Barokizacja” w I połowie XVII w z inicjatywy opata Mikołaja Szyszkowskiego (1622-1634) spowodowała kolejne, poważne zmiany w wyglądzie nie tylko wnętrza, ale i zewnętrzne.
Dobudowanie skarp do fasady zachodniej. Remonty i przebudowy w II połowie XIX oraz I połowie XX wieku wzmocniły m.in. wieże, a w trakcie tej drugiej zrekonstruowano wspaniały romański portal z I polowy XII w, wykonany prawdopodobnie w pracowni włoskiego mistrza Wiligema w Modenie.
Odkryto też fragmenty, bardzo rzadkich wśród zachowanych, romańskie freski z XIII wieku i przeniesiono je na nowe miejsce. Przedstawiają one sceny Sądu Ostatecznego. Odsłonięto też malowidła gotyckie z XV w ze scenami ścinania drzew do budowy Arki Noego, św. Krzysztofa i 12 apostołów.
„CUDOWNY” OBRAZ M.B. CZERWIŃSKIEJ I INNE ZABYTKI
Stanowią one dużą atrakcję, chociaż największą jest ołtarz główny wykonany w Krakowie około roku 1630. W jego centrum znajduje się wspomniany „cudowny” obraz Matki Boskiej Czerwińskiej namalowany, chociaż być może tylko odnowiony, w 1612 r. przez Łukasza z Łowicza.
Madonna z Dzieciątkiem posiada piękną, srebrną koszulkę oraz złote korony. Obok niej znajduje się, również złota lub złocona, para aniołów, a nad nimi słońce i księżyc oraz srebrna gołębica. Obraz ten jest odsłaniany, gdyż normalnie zakrywa go, odsuwana elektrycznie, kurtyna z namalowaną stojącą postacią Madonny z Dzieciątkiem w otoczeniu aniołów i klęczącym przed nią św. Janem Bosko.
Odbywa się to uroczyście i powoli, udało mi się wykonać kilka zdjęć tej ceremonii. Dodam, że inny obraz Matki Boskie z Dzieciątkiem, też w srebrnej koszulce, złotych koronach, z aniołami, słońcem, księżycem i gołębicą, ale już bez kurtyny, zajmuje centrum ołtarza w jednej z kaplic.
Bardzo efektowna jest, bogato dekorowana i złocona, barokowa ambona. Jak również ołtarze boczne, freski na ścianach i stropie, epitafia i dziesiątki obrazów oraz innych dekoracji we wnętrzu świątyni. Podobnie jak kamienne portale zewnętrzne i wewnętrzne. Wszystkie one, również widoki tego kompleksu architektonicznego z zewnątrz, zasługują na dokładne obejrzenie i poznanie.
Zdjęcia autora
