Malta – skalny okruch rzucony na błękitne wody Morza Śródziemnego w strategicznym miejscu pomiędzy Sycylią a Afryką przez tysiąclecia swojej historii był „obiektem pożądania” licznych najeźdźców, którzy pozostawili ślady w architekturze, kulturze i języku. Dziś ta piękna i ciekawa wyspa odwiedzana jest przez tysiące turystów spragnionych słońca, wypoczynku o raz obcowania z ciekawą maltańską kulturą.
Valletta miasto twierdza
Położona na skalistym półwyspie Sceberras pomiędzy Grand Harbour i Zatoką Marsamxett stolica Malty – Valletta jest najdalej na południe wysuniętą stolicą europejską. Joannici rozpoczęli budowę tego miasta twierdzy tuż po heroicznym „Wielkim oblężeniu” wyspy przez Turków.
Budowę nowego miasta nazwanego dla uczczenia Wielkiego Mistrza Jeana Parisot de la Valette, rozpoczętą w maju 1566 nadzorował Francesco Laparelli uczeń Michała Anioła i architekt papieża Piusa IV.
Do dziś otoczona umocnieniami oraz fosą od strony lądu położona na obszarze 55 ha Valletta ma ponad 320 renesansowych i klasycystycznych zabytków.
W Pałacu Wielkich Mistrzów podziwiać można okazałe sale reprezentacyjne ze wspaniałym wystrojem wnętrz i wielką zbrojownią, gdzie zgromadzono ponad 6 000 sztuk broni i piękne zbroje.
Za skromną fasadą konkatedry Św. Jana wzniesionej wg projektu Gerolamo Cassara kryje się bogate wnętrze ozdobione polichromiami i tapiseriami oraz obrazami Caravaggia („św. Hieronim” i „Ścięcie św. Jana”) oraz pomnikami wielkich mistrzów i płytami grobowymi Kawalerów Maltańskich na ozdobnej posadzce świątyni.
Do naszych czasów zachowało się pięć z siedmiu zachowanych oberży (auberges), siedzib rycerzy zakonników poszczególnych nacji i zakonny szpital – Sacra Infirmeria, którego główna sala, długa na 56 m do dziś jest jedną z największych w Europie. Obecnie mieści się tu Teatr Republiki centrum konferencyjne oraz Malta Experience – multimedialny spektakl przedstawiający wydarzenia z 5 000 lat historii Malty.
Wspaniały budynek Teatru Manoela wzniesiony został w 1731 r. przez Wielkiego Mistrza Manoela de Vilhena i jest jednym z trzech najstarszych teatrów w Europie.
Główna ulica Valletty to Triq ir-Repubblika (ul. Republiki) przy której jest większość zabytków, urzędów i sklepów stolicy zaczyna się przy bramie miejskiej, ciągnie się przez całe miasto aż do Fortu św. Elma, gdzie znajduje się ciekawe Muzeum Wojny, prezentujące eksponaty z czadów II wojny światowej, kiedy Malta byłą ważnym strategicznie „niezatapialnym lotniskowcem”.Tu odbywają się widowiskowe parady gwardii.
W 1980 r. znakomicie zachowane miasto-twierdza Valletta uznana została za światowe dziedzictwo kulturalne.
Trójmiasto Birgu, Senglea i Cospicua
Położone jest po wschodniej stronie Wielkiego Portu, naprzeciwko Valletty Joannici, którzy przybyli na Maltę w 1530 roku osiedlili się na brzegu Wielkiej Przystani na długim i wąskim półwyspie, gdzie powstało miasto Birgu, na jego końcu wzniesiono umocniony fort a właściwie zamek San Angelo. Na sąsiednim półwyspie powstało kolejne miasto Senglea a w obrębie potężnych obwarowań chroniących trzy miasta znalazło się jeszcze kolejne miasto – Cospicua. Kawalerowie Maltańscy zaczęli wznosić kościoły i auberges – siedziby gdzie mieszkali rycerze poszczególnych nacji.
W 1565 roku na wyspie wylądowała 30-tysięczna armia turecka i rozpoczęło się Wielkie Oblężenie trójmiasta. Po 4 miesiącach krwawych walk Turcy odstąpili, a już w rok później zaczęła się budowa nowej, znacznie lepiej umocnionej stolicy zakonu – Valletty.
Trójmiasto nadal było umacniane przez Joannitów, powstały potężne linie obronne Margarita i Cotonera o długości 4,5 km, które miały chronić je od strony lądu. Nigdy jednak nie były zaatakowane przez wroga.
Dopiero podczas II wojny światowej ataki lotnictwa niemieckiego i włoskiego na pracujące tu stocznie zniszczyły znaczną część zabytkowych budowli. Niemal całkowicie zniszczona została Senglea, zachował się tylko malowniczy bastion strażniczy na miejscu fortu św. Michała, a z urządzonego tam ogrodu rozciąga się piękny widok na Wielki Port i Vallettę. W Vittoriosie, jak nazywane jest teraz Birgu gdzie w latach 1530-1571 zakon miał swoją główną siedzibę zachowało się kilka ciekawych zabytków; Fort San Angelo, zakonny kościół św. Wawrzyńca oraz Pałac Inkwizytorów.
Na północny wschód od Trójmiasta znajduje się udostępniona do zwiedzania, wzniesiona przez Brytyjczyków w XIX w. bateria morska Rinella Battery ze 100-tonowym działem.
Mdina – miasto milczenia
Mdina położona pośrodku wyspy, 10 km na zachód od Valletty. To zachwycające miasto zbudowano na wzgórzu, z dala od wybrzeży co w przeszłości chroniło mieszkańców wyspy przed napadami piratów. Dziś w tym otoczonym murami mieście kościołów, starych pałaców i klasztorów, żyje kilkuset stałych mieszkańców, głównie stara maltańska szlachta i arystokracja a nielicznymi przechodniami po cichych ulicach są zwykle turyści.
Mdina przypomina dziś raczej dekorację teatralną. Zabytkowe domy i pałace stojące przy wąskich i krętych uliczkach zachowane są w doskonałym stanie. Mają kamienne lub żeliwne balkony i kunsztowne drzwi z mosiężnymi kołatkami.
Sercem miasta jest potężna katedra zbudowana w XIII w. i prawie całkowicie zniszczona przez wielkie trzęsienie ziemi w 1693 r. Świątynia została wkrótce odbudowana w modnym wówczas stylu barokowym przez maltańskiego architekta Lorenzo Gafę.
Wnętrze katedry zdobią freski przedstawiającymi życie św. Pawła. Warto odwiedzić muzeum katedralne z ciekawą kolekcją drzeworytów Dürera i grafik Rembrandta oraz komplet bitych na Malcie rzymskich monet.
Mdinę, która przez stulecia byłą stolicą Malty zbudowali Rzymianie (nosiła wówczas 
nazwę Melita stąd nazwa wyspy) a ufortyfikowali Arabowie. Średniowieczna architektura powstała w czasach panowania dynastii aragońskiej a król Alfons V Aragoński nadał jej honorową nazwę Citta Notabile.
Dzieje dawnej stalicy Malty poznać można podczas pokazu audiowizualnego „Malta Experiene”. Amatorzy mocniejszych wrażeń mogą zejść do lochów pod Pałacem Vilhena gdzie w realistyczny sposób pokazano torturowanie ludzi przez inkwizycję, chłostanie czarownic i ladacznic a w tle słychać średniowieczną muzykę sakralną i krzyki torturowanych.
W sąsiadującym z Mdiną Rabacie znajdują się podziemne katakumby, które według legendy były schronieniem Świętego Pawła, kiedy statek wiozący go do Rzymu rozbił się o skały przy brzegu wyspy. Katakumby pod kościołem św. Agaty pochodzą jeszcze z czasów, pogańskich, punickich, rzymskich i chrześcijańskich. W mieście jest ciekawe muzeum rzymskich zabytków.
Rabat jest miastem rzemieślników, wielu z nich można obejrzeć przy pracy w osadzie Ta’Qali. W sąsiedztwie znajduje się Muzeum Lotnictwa i Park Dinozaurów oraz Ogrody Buskett jedyny rejon na Malcie gdzie rośnie większa ilość drzew; pinii, cyprysów, świerków, dębów, drzew cytrusowych i morwowych.
Świątynie z epoki kamiennej
Kamienne świątynie na archipelagu Maltańskim; Mnaidra, Ggantija z lat 3600-2500 p.n.e. o całe stulecia starsze niż Stonehenge czy egipskie piramidy, uważane są za najstarsze wolnostojące budowle na ziemi. Na wyspach znaleziono 23 budowle megalityczne z czego 7 wpisanych zostało na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.
Najstarszy jest zespół świątyń Ggantija na wyspie Gozo, nazwanych tak, ponieważ współcześni uważali, że taką budowlę z wielkich głazów o wadze ponad 50 ton mogli wznieść tylko giganci. Kamienny korytarz prowadzi do owalnych komór gdzie były było miejsce gdzie składano ofiary całopalne oraz ołtarze z otworami na ofiary libacyjne. Do dziś nie wiadomo jak prehistoryczni budowniczowie transportowali wielkie kamienne bloki skalne z oddalonego o 5 km kamieniołomu.
Na Malcie znaleziono wiele kobiecych figurek o bujnych kształtach związanych z pradawnym kultem Wielkiej Matki – bogini płodności. Na południowym wybrzeżu Malty są dwa inne zespoły świątyń: Hagar Qim z imponującą fasadą oraz zespół trzech obiektów w Mnajdra.
Za najwspanialszy kompleks świątyni z epoki kamiennej uważane jest sanktuarium w Hal Tarxien – gdzie znaleziono wiele kamiennych bloków ozdobionych motywem spirali oraz fragment wielkiego posągu bogini-matki, której oddawano cześć w wielu rejonach ówczesnej Europy. Większość przedmiotów znalezionych podczas wykopalisk przez archeologów, można obejrzeć w Narodowym Muzeum Archeologii w stolicy Malty – Vallettcie.
Podziemna świątynia neolityczna Hypogeum Hal-Saflieni
Na południowy wschód od Valletty w miejscowości Paola znajduje się jedna z największych atrakcji Malty – podziemna świątynia neolityczna Hypogeum Hal-Saflieni. Podziemna budowla z około 2500 roku p.n.e. znajduje się w doskonałym stanie.
Dokładne przeznaczenie hypogeum pozostaje do dziś nieznane. Najprawdopodobniej początkowo była tu świątynia a później zaś podziemna nekropolia. Pierwotnie dawni mieszkańcy wyspy oddawali tu zapewne cześć bogini płodności nazywanej Wielką Matką.
Później hypogeum było miejscem grzebalnym, w korytarzach i komorach świątyni złożono szczątki ok. 7 tys. ludzi. Obiekt odkryto przypadkowo w trakcie prac budowlanych, w 1920 roku. Łączna powierzchnia wszystkich podziemnych pomieszczeń to około 800 m² na 3 kondygnacjach, z których najniższa znajduje się 12 m. poniżej poziomu ziemi.
Cała budowla przetrwała do dziś w stanie prawie nienaruszonym. Wewnątrz znajdują się korytarze, sale, komory, nisze i stopnie, a także resztki malowideł ściennych. Dzięki znakomitemu stanowi zachowania hypogeum w Paoli zaliczane jest do najważniejszych prehistorycznych zabytków budownictwa.
Hypogeum Hal-Saflieni jest jedynym znanym podziemnym miejscem kultu z epoki brązu. W 1980 roku podziemny kompleks został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Zdjęcia: Grzegorz Micuła i MTA
Przedstawicielstwu Malta Tourism Authority w Warszawie i Maltańskim liniom lotniczym Air Malta dziękujemy za zaproszenie na press tour.
