– “Architektura żydowska kojarzy się nam przede wszystkim z synagogami. Nad zagęszczoną zabudową małych miasteczek królowała zwykle wyniosła bryła synagogi, najczęściej drewnianej. Znawcy uznali konstrukcje drewnianych bóżnic za “najwyższe osiągnięcie kunsztu ciesielskiego”. Były bowiem unikalne w skali światowej i stanowiły wspólne dzieło cieśli zamieszkujących przedrozbiorową Rzeczpospolitą” – pisze autor tej ciekawej książki Stanisław Kryciński.
Te drewniane cuda architektury zostały całkowicie zniszczone podczas ostatniej wojny, większość z nich spalili Niemcy razem z wyposażeniem. Jak wspaniałe były to budowle możemy zobaczyć na nielicznie zachowanych czarno-białych zdjęciach zamieszczonych w tej książce. Barwny, pełen symboliki wystrój wewnętrzny repliki synagogi z Gwoźdźca – bimę i polichromowane sklepienie zobaczyć można w otwartym niedawno Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie.
Zamieszczone w książce zdjęcia pokazują architekturą. Oglądamy zewnętrzne bryły i wnętrza synagog Starej, Tempel i Ajzyka na krakowskim Kazimierzu, ozdobione okazałymi kopułami wielkie świątynie w Tarnowie i Poznaniu wspaniałą – pięknie zdobioną bóżnicę w stylu mauretańskim w Łodzi, żydowskie swiątynie w Pińczowie, Szczebrzeszynie i chasydzkiej Bobowej, obronną synagogę w Lesku oraz kresowe bóżnice w Łucku, Ostrogu, Pińsku i Żółkwi. Znajdziemy tu zdjęcia okrągłej synagogi na warszawskiej Pradze i górujące ponad małomiasteczkową zbudową bryły murowanej bóżnicy i królewskiego zamku w Będzinie.
Najcenniejsze są zdjęcia drewnianych synagog, ciekawych konstrukcyjne i pięknie zdobionych m.in. z Grodna, Zabłudowa, Mogielnicy, Gąbina czy bogato zdobiona drewniana bóżnica z Przedborza.
Oglądamy budownictwo świeckie, małomiasteczkowe domy, jesziwy, domy akademickie i sierocińce, mykwy czy szpitale, kamienice w Wilnie i Warszawie czy łódzkie pałace fabrykantów z najbardziej okazałym pałacem Izraela Poznańskiego, połączonym z przypominającą średniowieczny zamek fabryką włókienniczą.
W tej książce nie mogło zabraknąć cmentarzy, których przetrwało najwięcej: niektóre z kilkoma czy kilkunastoma zachowanymi macewami, aż po rozległe nekropolie takie jak w Łodzi, Wrocławiu, czy Warszawie. Znajdziemy tu nagrobki Widzącego z Lublina, Mojżesza Isserlesa Remu na krakowskim Kazimierzu, czy największe na świecie żydowskie mauzoleum na kirkucie w Łodzi wybudowane dla fabrykanckiej rodziny Poznańskich.
Większość opisanych w książce budowli już nie istnieje. Zniknęły całe żydowskie
dzielnice miast i miasteczek. Nieliczne zachowane budynki zmieniły właścicieli i często funkcje. Nie ma już bazarów i ulic wypełnionych gwarem żydowskiej mowy. Modlących się Żydów można spotkać tylko w nielicznych domach modlitwy i synagogach. Po wielkiej barwnej społeczności żydowskiej pozostały tylko nieliczne ślady. Ten świat, który zniknął w wyniku wojennego kataklizmu żyje już tylko na starych fotografiach.
Stanisław Kryciński.
Przedwojenna architektura Żydowska. Najpiękniejsze fotografie. Wydawnictwo RM. 112 stron. Cena 49,90
Spotkanie z autorem książki Stanisławem Krycińskim odbędzie się 3 lutego (wtorek) 2015 r. o godz. 18.00 w Centralnej Bibliotece PTTK na ul. Senatorskiej 11 w Warszawie.
