Powiada się, że podróże kształcą – i to jest prawda. Przybliżają nam wiedzę z zakresu geografii, historii, etnografii, archeologii, religioznawstwa, filozofii, także ekonomii , polityki, innych dziedzin. Wzbogacają nas. Ale przede wszystkim uczą tolerancji, empatii i pokory, uświadamiając, że kiedy nasi przodkowie prowadzili jeszcze prymitywne życie – na odległych ziemiach Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej, kwitły już wysoko rozwinięte cywilizacje. Zachęcam zatem do poznawania świata. Zacznijmy od Muzeum Podróżników.
Elżbieta Dzikowska
Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika, będące oddziałem Muzeum Okręgowego w Toruniu, udostępniono zwiedzającym w 2003 roku w kamienicy przy ulicy Franciszkańskiej 11, a asumpt do jego powstania dał dar ponad 800 eksponatów kultur pozaeuropejskich przekazany mieszkańcom Torunia w roku 1999 przez Elżbietę Dzikowską, znaną podróżniczkę i dziennikarkę. Ofiarowany zbiór artefaktów był plonem wielu wypraw po świecie, jakie odbyła Elżbieta Dzikowska ze swym mężem Tony Halikiem.
Po śmierci Tony’ego Halika, pamiątki podróżnicze trafiły do Torunia, jego rodzinnego miasta. Elżbieta Dzikowska każdego roku wspiera Muzeum cennymi darami złożonymi z eksponatów etnograficznych przywożonych z różnych odległych stron świata. Z tej to przyczyny niewielka powierzchnia dotychczasowej ekspozycji muzealnej szybko okazała się niewystarczająca na cele wystawiennicze. Pozyskanie sąsiadującej kamienicy przy ulicy Franciszkańskiej 9 stworzyło możliwość zaaranżowania rozbudowanej, nowoczesnej przestrzeni wystawienniczej. W przejętej zabytkowej kamienicy czynszowej z początku XX wieku przeprowadzono kompleksowe prace modernizacyjne i adaptacyjne na cele stale powiększającej się kolekcji pamiątek podróżniczych, jak również na potrzeby ekspozycji czasowych. W ramach modernizacji finansowanej z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko-Pomorskiego wykonano kompleksowy remont konserwatorski budynku, obejmujący m.in. elewacje, wnętrza, więźbę i pokrycie dachowe oraz stolarkę budowlaną. Kolejnym zamierzeniem było dobudowanie w tylnej części kamienicy nowoczesnego pawilonu wystaw czasowych.
Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika w grudniu 2012 roku wznowiło swą działalność po rocznej przerwie podczas której trwały remonty i prace nad wystawą stałą. Uroczystości otwarcia nowej ekspozycji z udziałem Elżbiety Dzikowskiej oraz innych zasłużonych gości, odbyły się 24 stycznia 2013 roku, świętując przy tej okazji jubileusz dziesięciolecia powstania Muzeum oraz 92. urodzin jego patrona – Tony’ego Halika.
Pasja do podróżowania i nieodparta potrzeba człowieka do odkrywania i poznawania różnorodności świata jest głównym motywem przewodnim nowej wystawy stałej. Dlatego już hall wejściowy wprowadza zwiedzających w atmosferę historii podróżnictwa poprzez prezentację kopii starych map obrazujących dzieje poznawania świata. Na przewijanych prezenterach umieszczono wizerunek mozaiki z Madaby (z połowy VI w.) – najstarszej zachowanej mozaikowej mapy ukazującej Bliski Wschód i Jerozolimę; mapę z Ebstorf ( z 1234 r.); z Hereford (powstałą pomiędzy 1285 a 1295 rokiem) oraz symboliczną mapę Heinricha Büntinga, przedstawiającą ziemię w kształcie liścia koniczyny z 1581 roku. Na suficie natomiast wyobrażono spersonifikowaną mapę gwiazdozbiorów, która ma na celu podkreślenie wielowymiarowości ludzkich poszukiwań w porządku świata i kosmosu, które legły u podstaw poznawania świata w końcu wieków średnich i początkach ery nowożytnej
Pierwsza sala zatytułowana Tony Halik. Moja wielka przygoda poświęcona została najbardziej pasjonującym podróżom po Ameryce Południowej, które Halik odbył jako dziennikarz i reporter amerykańskiej sieci telewizyjnej NBC. Zaaranżowana ekspozycja prezentuje kilka sekwencji tematycznych: brazylijski stan Mato Grosso i wyprawy do Indian Karajá, Xavántes oraz do plemion znad rzeki Xingu; wielką podróż jeepem zrealizowaną przez Halika w latach 1957-1961, kiedy to przebywał wśród Gauchos w Argentynie, przeżywał przygody z Indianami Jívaro, zwiedzał Cuzo oraz Machu Picchu. Do zobrazowania tej części wystawy wykorzystano zdjęcia autorstwa Tony’ego Halika oraz trzy urywki archiwalnych filmów powstałych podczas omawianych podróży. Ponadto wprowadzeniem w atmosferę przygód są cytaty pochodzące z książek Halika „Z kamerą i strzelbą przez Mato Gross”, „Jeep. Moja wielka przygoda” i „180 000 kilometrów przygody”.
Pierwsze piętro spichlerza przy ulicy Franciszkańskiej 11 poświęcone zostało wyprawom Tony’ego Halika realizowanym w towarzystwie Elżbiety Dzikowskiej, głównie po Meksyku i Gwatemali. Podróżnicy zafascynowani byli wielkością i osiągnięciami prekolumbijskich cywilizacji oraz rzemiosłem współczesnych grup etnicznych zamieszkujących terytorium dawnej Mezoameryki, zwłaszcza kultury Majów. Salę wypełniają wielokolorowe tkaniny (głównie bluzy kobiece tzw. huipile) pochodzące z różnych wiosek z Gwatemali, a także kilka ubiorów proweniencji meksykańskiej.
Szczególnie fascynuje strój kobiet, ze względu na prekolumbijski rodowód rozpoznawalny w kroju, jak i pokrywających go motywach ornamentalnych. Jednak prawdziwym rarytasem tej części wystawy jest prekolumbijska kolekcja dziewięciu ceramicznych figur tzw. Kultur Zachodu (rozwijających się od 200 r. p.n.e do 800 r n.e.) pochodzących z dwóch meksykańskich stanów Jalisco i Colima. Przedstawiają pięknie modelowane postacie mężczyzn i kobiet, których ciała pokrywają misternie wykonane tatuaże, zaś nogi, ręce i uszy ozdabia biżuteria. Omawiana sala została dodatkowo zilustrowana wielkoformatowymi fotografiami autorstwa Elżbiety Dzikowskiej i Tony’ego Halika. Wykorzystano również dwa urywki filmów „Świat Majów” (Studio Kalejdoskop) poświęcone procesowi tkackiemu oraz meksykańskiemu rytuałowi Voladores.
Kolejne dwie mini ekspozycje: W krainach łowców głów oraz Przez Czarny Ląd, ulokowane zostały na pierwszym piętrze kamienicy przy ulicy Franciszkańskiej 9. Przenoszą nas w podróż po kolekcjach ze świata gromadzonych przez Elżbietę Dzikowską, łącząc tym samym Jej namiętność do podróżowania z pasją gromadzenia artefaktów etnograficznych. Podróżniczka w 2007 roku wyruszyła tropem plemion, które dawniej zasłynęły, jako waleczni łowcy głów. Dotarła do trudno dostępnych wiosek ludu Asmatów i Dani w Irian Jaya zamieszkujących Papuę Nową Gwineę oraz do osad plemienia Konyak, ulokowanych w stanie Nagaland w Indiach. Tym, co najbardziej urzekło podróżniczkę w kontaktach z członkami wymienionych grup etnicznych były ich obyczaje oraz oryginalne ozdoby ciała, odznaczające się bogactwem form oraz różnorodnością wykorzystanych do jej wykonania surowców naturalnych.
W latach 2004 – 2009 Elżbieta Dzikowska odbyła kilka podróży po Afryce. Wyprawa do północnej Namibii miała na celu odwiedzenie osad Himba, plemienia zamieszkującego półpustynne tereny Kaokoveldu. Kobiety Himba słyną z niecodziennych ozdób ciała, które trafiły do naszej kolekcji muzealnej. Kolejnym krajem na mapie podróży stała się Etiopia, przyciągająca globtroterów ze względu na swą wielowiekową bogatą historię i interesującą mozaikę kulturową. W etiopskiej dolinie Omo i na jej obrzeżach żyją plemiona o ciekawych tradycjach i obyczajach, jak Mursi, Hamer i Dassanech. I tutaj dotarła podróżniczka, pozyskując dla Muzeum Podróżników interesującą biżuterię etniczną. Z Gabonu natomiast przywiozła rytualne maski plemienia Chokwe, harfę antropomorficzną z grupy plemion Fang oraz cenną figurę przodka przypisywaną ludowi Sango.
Podróżowanie towarzyszy człowiekowi od zawsze. Ciekawość, chęć poznania tego co kryje się za horyzontem pchała ludzi ku nieznanym krainom i lądom. Kolejna ekspozycja Wielcy podróżnicy i odkrywcy pełni zatem funkcje edukacyjne i poświęcona została największym dawnym odkrywcom i podróżnikom zagranicznym. To ich osiągnięcia wpłynęły na naszą wiedzą o świecie, innych kontynentach i kulturach.
Dokonane odkrycia i wielkie podróże stały się inspiracją dla następnych pokoleń globtroterów do poszukiwań nieznanego, odkrywania nowych miejsc i ludów je zamieszkujących. Godnymi zaprezentowania stały się postacie takich żeglarzy i odkrywców jak: Marco Polo, Krzysztof Kolumb, Vasco Da Gama, Ferdynand Magellan, James Cook, Alexander von Humboldt. Wyobrażenia dawnych Europejczyków o nieznanych lądach i ich mieszkańcach, zostały przedstawione w pokazie multimedialnym prezentującym fantastyczne rasy ludzkie według Hartmana Schedla z „Kroniki świata” (1493 r.); podwodne stwory z „Bestiariusza Don Juana z Austrii” z 1570 r. autorstwa Martina Villaverde oraz ilustracje dziwnych ludów i zwierząt Ulissesa Aldrovandiego z „Historii monstrów” (1642 r.).
Jak już akcentowano wielokrotnie podróżnik to także często kolekcjoner i wyczynowiec, łączący pasję podróżowania ze zdobywaniem nowych miejsc, kolekcji pamiątek i „dowodów” osiągnięcia wyznaczonego sobie celu. Dlatego też drugie piętro kamienicy poświęcono dalszym kolekcjom Elżbiety Dzikowskiej zgromadzonym na azjatyckich szlakach. Kultura Chin w zbiorach Muzeum Podróżników w Toruniu reprezentowana jest przez obiekty z kilku grup etnicznych, wśród których dominują tkaniny i biżuteria ludów Miao, Dong i Yi. Interesujący zespół przedmiotów tworzących chińską ekspozycję stanowią również dziecięce czapeczki oraz kobiece buciki na krępowane stopy. Zwyczaj krępowania stóp dziewczynkom z arystokratycznych domów, zapoczątkowany w Chinach w pierwszych latach dynastii Song (960-1279 r.), przetrwał niemal 1000 lat. Polegał na ciasnym bandażowaniu stóp, które miało uniemożliwić im rośnięcie. Azjatycka część ekspozycji poszerzona została o interesujące ozdoby ciała wykonane z półszlachetnych kamieni, głównie korali i turkusów, a pochodzące z Ladakhu.
Kolekcje ze świata zgromadzone przez Elżbietę Dzikowską zamyka wystawa prezentująca niezwykle interesującą biżuterię etniczną, która jest niewątpliwie jedną z największych pasji podróżniczki i donatorki toruńskiego muzeum. Bogaty zbiór naszyjników pochodzący z wielu odwiedzanych przez nią miejsc zachwyca ciekawą ornamentyką oraz oryginalnym wykonaniem. Wiele eksponatów to przedmioty ze srebra, kamieni półszlachetnych i koralików. Jednak najbardziej interesujące są plemienne ozdoby wykonane z naturalnych surowców: kłów zwierzęcych, nasion, włókien roślinnych, muszli i kości.
Ścieżkę zwiedzania w Muzeum Podróżników kończy sala Polskie opisanie i odkrywanie świata, gdzie pokazano wkład naszych rodaków w poznawanie nowych krain i ludów. O Polakach Antoni Kuczyński pisał w następujących słowach: Żeglowali wokół Afryki do Azji, przekraczali skaliste szczyty Uralu jako zesłańcy i docierali do najodleglejszych stron Syberii, przybywali do obu Ameryk, do Afryki, Australii i na wyspy Oceanii. […] Byli wśród nich tacy, którzy w sposób szczególny interesowali się otaczającym ich światem, dokumentujący obserwowane ludy i ich kulturę, interesujący się przyrodą, podejmujący badania i obserwacje z tego zakresu. Plonem tych wielorakich podróży jest swoiste polskie opisanie świata. Spośród wielu wybitnych postaci polskich podróżników, na toruńskiej wystawie przedstawiono: Jana Reinholda i Jerzego Adama Forsterów, Pawła Edmunda Strzeleckiego, Edwarda hr. Mycielskiego – Trojanowskiego, Kazimierza Nowaka, Arkadego Fiedlera, Jana Stanisława Kubarego, Olgierda Budrewicza i Borysa Malkina. Zaprezentowano również egzemplifikację wątku kolekcjonerskiego na przykładzie zbiorów Borysa Malkina – badacza kultur indiańskich z Ameryki Południowej.
Zdjęcia: Muzeum Podróżników w Toruniu i Grzegorz Micuła
