Brześć, od 1944 roku główna, na trasie: Moskwa – Warszawa – Berlin, brama zachodnia najpierw ZSRR, a obecnie Republiki Białoruś, za 8 lat – w 2019 roku, obchodzić będzie tysiąclecie pierwszej o nim wzmianki pisanej.
Ściślej o drewnianym grodzie Berestie słowiańskiego plemienia Deregowicze, które dało początek obecnemu, około 300 – tysięcznemu miastu przemysłowemu i ważnemu węzłowi kolejowemu.
W najstarszym jaki posiadam w bibliotece przewodniku – tomie II „Opis starożytnej Polski” Tomasza Święcickiego wydanym w Warszawie w 1828 roku, autor tak je opisuje.
„Brześć Litewski, miasto niegdyś ludne przy wbiegu Muchawca do rzeki Bugu, z zamkiem niegdyś obronnym na górze, był tu także pałac Królewski piękny z ogrodami o których pisał już Starowolski, kollegium Jezuickie i inne klasztory i cerkwie zdobiły to miasto, początkowo przez osadę Słowian Polakom pogległych założone, w XI. wieku przez Jarosława Xsiążęcia Kijowskiego zdobyte, 1182 r. przez Kazimierza Sprawiedliwego dla Polski odzyskane, który iak świadczą historycy, zamek tu zbudował.
Na początku wieku XIII. od Tatarów zburzone i wkrótce przez Litwinów opanowane, przez Xiążąt Ruskich odebrane w tymże wieku, 1319 roku od Gedymina Wielkiego Xsiążęcia Litewskiego wraz z Drohiczynem na Podlasiu i Łuckiem na Wołyniu odzyskane, przez Kazimierza W. do Polski nazad wrócone, nakoniec w zamieszkach po iego śmierci przy Litwie pozostało. Maurycy de Saxe w dziełach swoich o sztuce Rycerskiéy, punkt ten za wielce w czasie woyny znaczący, kto w iego posiadaniu utrzymuje się, naznacza”.
Współczesne źródła, zwłaszcza białoruskie, przedstawiają dzieje tego miasta obszerniej i nieco inaczej. Odnotowując m.in. jego przynależność do Rusi Kijowskiej, tajną naradę w nim w 1409 roku króla Władysława Jagiełły, W. ks. litewskiego Witolda oraz chana krymskiego Dżelaledina, na której opracowano plan wojny z Krzyżakami, wydrukowanie w miejscowej drukarni w 1563 r. słynnej Biblii Brzeskiej oraz sobór w 1596 roku na którym ogłoszono Unię Brzeską – zjednoczenie cerkwi prawosławnej i kościoła katolickiego.
Tamten Brześć jednak już nie istnieje. W 1830 roku bowiem, rozwścieczony polskim Powstaniem Listopadowym, car Rosji Mikołaj I wydał rozkaz zburzenia miasta i wybudowania na jego, znakomitym ze strategicznego punktu widzenia obszarze, potężnej Twierdzy Brzeskiej. Powstała ona na czterech wyspach na początku lat 40-tych XIX w, a miasto zostało, w 1842 roku, przeniesione o 3 km na wschód.
Twierdza ta podczas I wojny światowej zajęta była przez wojska cesarskich Niemiec i w znajdującym się w niej Białym Pałacu podpisano w 1918 roku Pokój Brzeski między bolszewicką Rosją i kajzerowskimi Niemcami. Do historii twierdza przeszła jeszcze dwukrotnie w latach II wojny światowej. We wrześniu 1939 roku bohaterska obrona jej przez Wojsko Polskie – m.in. zablokowanie głównej bramy starymi, nie nadającymi się do walki francuskimi czołgami z I wojny światowej – uniemożliwiła hitlerowcom zamknięcie kotła, w którym usiłowali otoczyć polskie jednostki.
I w 1941 roku, gdy radziecki garnizon przyjął na siebie pierwsze zmasowane uderzenie niemieckie 22 czerwca i stawiał opór przez kilka dni, a na poszczególnych stanowiskach około miesiąca. Z militarnego punktu widzenia nie miało to, podobnie jak w przypadku naszego Westerplatte, żadnego znaczenia, gdyż jednostki hitlerowskie omijając twierdzę poszły dalej na Mińsk i Moskwę.
ZSRR docenił jednak bohaterstwo tych żołnierzy oraz jego znaczenie moralne i w 1965 roku, z okazji 20-lecia zwycięstwa nad faszyzmem, nadał twierdzy tytuł Bohatera. Zaś w 1971 r. zachowane ruiny twierdzy zamieniono w kompleks memorialny budując monumentalną bramę wejściową oraz gigantycznych rozmiarów pomniki.
Ich zwiedzanie należy do głównych atrakcji turystycznych miasta. Z obiektów zabytkowych na terenie twierdzy są, odkopane przez archeologów i prezentowane w zbudowanym nad nimi pawilonie, drewniane resztki średniowiecznego grodu Berestie, dwie odrestaurowane ostatnio cerkwie, zachowane fragmenty koszar oraz brama zbudowana ze specjalnego gatunku cegły odpornego na ostrzał tak jak kamień. A także ekspozycja broni ciężkiej z lat II wojny światowej.
Przez kilka dziesięcioleci zarówno wydawnictwa poświęcone twierdzy, jak i oprowadzający po niej przewodnicy, pomijali jej bohaterską polską obronę we wrześniu 1939 roku, koncentrując się wyłącznie na obronie radzieckiej w czerwcu 1941 roku. Ostatnio to jednak zmienia się. Mówią o tym, przynajmniej grupom polskim, miejscowi przewodnicy.
W najnowszym, wydanym po polsku przez Bielarustourism folderze „Poznaj region brzeski” znalazła się też jednowierszowa wzmianka: „We wrześniu 1939 roku tu, spływając krwią, walczył z faszystami polski garnizon”.
Nadal jednak nigdzie w folderach turystycznych nie znalazłem ani słowa, chociaż mówią o tym, gdy się ich zapyta przewodnicy, o haniebnej, wspólnej „defiladzie zwycięstwa nad Polską”, oddziałów ówczesnych sojuszników: hitlerowskiego Wehrmachtu i Armii Czerwonej, która odbyła się 22 września 1939 r. na – wówczas – ulicy Unii Lubelskiej przed, zachowanymi dotychczas i pełniącymi analogiczne funkcje, Urzędem Wojewódzkim i Bankiem Polskim.
Skoro wspominam przeszłość Brześcia, dodam jeszcze jedno wydarzenie, którego byłem tam przypadkowym naocznym świadkiem. 2 listopada 1961 roku w godzinach wieczornych, czekając na dworcu na pociąg do Moskwy, widziałem usuwanie sprzed stacji pomnika Stalina.
Nie widziałem jeszcze wówczas, że dwie doby wcześniej, w nocy z 31 października na 1 listopada, w Moskwie usunięto jego zabalsamowane zwłoki z Mauzoleum Lenina i Stalina ( tak nazywało się ono i miało stosowny napis od 1953 do 1961 roku ) na Placu Czerwonym. W Polsce kpiono sobie później, że komuniści wprowadzili kolejny, najwyższy rodzaj kary partyjnej. Po upomnieniu, naganie i wykluczeniu z partii, także wyrzucenie z mauzoleum.
Współczesny Brześć, rozciągające się na kilkanaście kilometrów miasto głównie przemysłowe, ma stosunkowo niewiele miejsc i obiektów przyciągających uwagę turystów. Najstarsze zabytki sakralne: cerkwie św. Simeona i św. Mikołaja, Bracka Cerkiew św. Mikołaja, Świątynia Zmartwychwstania Pańskiego oraz kościół p.w. Podniesienia Krzyża – Sanktuarium MB Brzeskiej, to budowle z II połowy XIX w. o typowej dla tamtych czasach architekturze i wyposażeniu wnętrz. Warte jednak odwiedzenia.
Na zobaczenie, zwłaszcza wieczorem, zasługuje też deptak w starej części przeniesionego na nowe miejsce miasta – ulica Sowiecka, zwana „Brzeskim Arbatem”, z naftowymi latarniami. Ponadto dwa nowe pomniki: Tysiąclecia Brześcia oraz Ihumena Atanazego Brzeskiego. Miłośnicy kolejnictwa powinni zajrzeć do poświęconego mu muzeum otwartego w 2002 roku. Zgromadzono tam 48 parowozów z lat 30 – 40 – tych nadal na chodzie. Najstarszym eksponatem jest w nim wagon sztabowy z 1915 roku.
Natomiast osobom interesującym się dziełami sztuki i starociami polecam Muzeum Uratowanych Skarbów w którym prezentowane są ikony, obrazy, stara broń, porcelana, wyroby srebrne itp. o wartości zabytkowej, skonfiskowane przy próbach ich przemytu przez brzeskich celników i straż graniczną.
Turyści polscy nie powinni pominąć pomnika – popiersia Adama Mickiewicza w jednej z alej centrum. Brześć jest ponadto dobrym punktem wypadowym do białoruskiej części Puszczy Białowieskiej oraz innych ciekawych miejsc i miejscowości w obwodzie brzeskim i poza nim.
Zdjęcia autora.
