Między Częstochową i Zawierciem, w północnej części Jury Krakowsko – Częstochowskiej, leży 4,5-tysięczne obecnie miasteczko Żarki. Z wielowiekową przeszłością oraz ciekawymi zabytkami. Zwłaszcza jedynym w Polsce multimedialnym Muzeum Dawnych Rzemiosł w Starym Młynie oraz Szlakiem Kultury Żydowskiej dawnego sztetla, jak nazywane były miasteczka w I i II Rzeczypospolitej zamieszkane w przeważającej mierze przez ludność żydowską.
W źródłach pisanych Żarki po raz pierwszy wymieniono w spisie świętopietrza z lat 1325–1327. W 1370 r. osadę tę otrzymał jako lenno książę Władysław Opolczyk. Prawa miejskie uzyskała ona przed 1382 r. Był tu, na pewno w XV w., nie zachowany zamek. Z najważniejszych dat z przeszłości miasta wymieniane są: *1556 r, gdy otrzymało ono przywilej organizowania cotygodniowych targów i trzech jarmarków w roku. *1620 r. Mikołaj Koryciński rozpoczął tu budowę dworu obronnego.*1661 r. znaczna część mieszkańców zmarła na skutek zarazy. *1664 r. wielki pożar zniszczył miasto.
WIELONARODOWE – DO ZAGŁADY
Od XVII w. było ono niewielkie, ale wielonarodowe z ludnością polską, żydowską, która w 1827 r. stanowiła około 27% mieszkańców, ale z czasem przekroczyła 60%, pochodzenia niemieckiego i rosyjskiego. W 1712 r., w okresie walk o koronę polską, pod Żarkami doszło do bitwy między zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego i Augusta II. Po Powstaniu Listopadowym pochodzący z Krakowa przemysłowiec Piotr Steinkeller rozpoczął uprzemysławianie miasta. Założył w nim olejarnię, browar oraz zakład produkcji maszyn rolniczych, w którym produkował również popularne powozy.
Ale gdy w trakcie budowy Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w latach 40. XIX w. mieszkańcy nie zgodzili się na poprowadzenie jej przez Żarki, sprzedał je i miasto wkrótce podupadło. A w karze za udział mieszkańców w Powstaniu Styczniowym straciło prawa miejskie, odzyskując je dopiero w 1949 r. W październiku 1918 r. miasto wpisało się do historii polskiej poczty i filatelistyki. Za zgodą władz austriackich wydało znaczki poczty miejskiej obsługującej również 3 sąsiednie gminy. Przedstawiały one widok rynku i kościoła parafialnego, wówczas bez hełmu na wieży. Były później fałszowane na szkodę filatelistów.
Tragiczny był los mieszkańców, przede wszystkim Żydów, w okresie okupacji niemieckiej w latach II wojny światowej. Już 4 września 1939 r. żołnierze niemieccy rozstrzelali 104 żarczan. W 1941 r. Niemcy utworzyli w centrum getto, w którym przebywało około 3,5 tys. Żydów. Wywieźli ich w 1942 r. do obozu zagłady w Treblince lub rozstrzelali na tutejszym kirkucie – żydowskim cmentarzu. Z przedwojennych żydowskich mieszkańców ocaleli nieliczni, także ukrywani przez polskich sąsiadów.
SZANSA W TURYSTYCE
Po wojnie miasto stopniowo odradzało się. Działały w nim 3 młyny, tartak, cegielnia i kilka spółdzielni pracy. Szczególnie rozwinięte było rzemiosło skórzane: pracowało w nim wielu garbarzy, szewców i kuśnierzy. Miasto było znane z wyrobu kożuchów i czapek futrzanych. Współcześnie, od kilkunastu lat, gmina stawia także na turystykę, odnotowując w niej spore sukcesy. Na planie gminy wymienionych jest ponad 60 miejscowych atrakcji: zabytkowych budowli i miejsc interesujących turystów, obiektów noclegowych, gastronomicznych, służby zdrowia, sportowych itp.
Stary Młyn, nieco więcej o nim za chwilę, zamieniono we wspomniane Muzeum Dawnych Rzemiosł. Ocalałą synagogę z roku 1870 w stylu neogotycko-romańskim przebudowano na Miejsko – Gminny Ośrodek Kultury. Wytyczono Szlak Kultury Żydowskiej, ścieżkę pieszo – rowerową, jest też tu fragment Rowerowego Szlaku Orlich Gniazd. A także firmy i przedsiębiorstwa nastawione na obsługę turystów, zwłaszcza dzieci. M.in. Etno pracowania, Wehikuł Czasu na Jurajskim Szlaku, Hokus Pokus, Turystyczna Frajda, Pracownia Zabawek Stodoła, Zagroda Edukacyjna i Pierogarnia Maciejówka itd.
STARY MŁYN…
Z zabytków wart poznania jest kościół parafialny pw. św. Szymona i Judy Tadeusza z 1522 r., rozbudowany w XVII wieku. Ponadto dawny kościół szpitalny św. Barbary, też z XVII w. oraz ruiny kościoła św. Stanisława z XVIII w. A w dzielnicy Leśniów klasztor paulinów i sanktuarium MB Leśniowskiej, patronki rodzin. Z budowli świeckich XIV-wieczna Strażnica Przewodziszowice, duży zespół kamiennych stodół z końca XIX i XX wieku, mur i baszta – pozostałości zespołu dworskiego Korycińskich z XVIII w. oraz zabytki kultury żydowskiej: dwa kirkuty – cmentarze stary i nowy, wspomniana synagoga oraz cały Szlak Kultury Żydowskiej.
Dużym zainteresowaniem cieszy się Stary Młyn, w którym po przebudowie urządzono Muzeum Dawnych Rzemiosł. Jeszcze do 1992 r. produkowano w nim mąkę. W informacji o nim posłużę się częściowo opisem uzyskanym na miejscu. Jest to multimedialna, nowoczesna wystawa pokazująca dzieje żareckich rzemieślników, których w przeszłości było wielu. Trudnili się m.in. piekarstwem, szewstwem, bednarstwem, kołodziejstwem i handlem. Dla dzieci ciekawe jest już samo wejście do młyna, gdyż litery tworzące napis MUZEUM są ruchome.
… I WSZYSTKO DO DOTYKANIA
Zorganizowane zwiedzanie młyna, w którym uczestniczyłem, rozpoczyna film. Stary młynarz targuje się na nim z przyjeżdżającym z ziarnem Żydem, przy okazji wprowadzając turystów w realia miasteczka sprzed lat. Bohaterowie filmu dobijają targu, zboże trafia do młyna, a odwiedzający wchodzą na sale wystawowe. Dorośli mogą sprawdzić swoją znajomość zbóż, a dzieci szukać mysiej norki, zdobywać pieczątki, a nawet mleć ziarenka. Bohaterami drugiego filmiku są… gadające bochenki chleba. Parter wypełniają dawne urządzenia z możliwością aktywnego ich poznawania.
Każdy zwiedzający może bowiem, a nawet powinien, dotykać wszystkiego co jest w ekspozycji, przesuwać, włączać się w młyńskie prace, czy rozwiązywać multimedialne quizy w warsztatach rzemieślniczych. Także na piętrze, gdzie poznać można tajemnice żareckich rzemieślników − kołodzieja, szewca czy bednarza − i posłuchać historii żareckich rodzin. Wiele eksponatów, których sporo fotografuję, jest naprawdę ciekawych. Np. żarna, w których można samodzielnie mleć ziarna na mąkę. Czy ogromny bucior skórzano – wojłokowy o rozmiarach chyba półmetrowych, zarówno w długości podeszwy jaki i wysokości cholewki.
ŚLADAMI SZTETLA
Szlak Kultury Żydowskiej, który można pokonywać zarówno z przewodnikiem jak i indywidualnie korzystając z bezpłatnie wypożyczanego w punkcie Informacji Turystycznej audioprzewodnika, pobrania na smartfon „Opowieści Nieobecnych”, wchodząc na stronę www.brtamacukermana,com, skanując QR-cod lub z drukowanym przewodnikiem, ma 6 przystanków. Zwiedzanie poprzedza informacja o tutejszych Żydach i zachowanych śladach po nich. Ich udziale w życiu gospodarczym miasta w przeszłości oraz w walkach w powstaniach narodowych oraz Wrześniu 1939 r.
Żarki są jedynym miastem w północnej części Jury Krakowsko – Częstochowskiej z zachowaną synagogą, kirkutem oraz charakterystyczną zabudową centrum. Przed wojną żyło w nich około 600 rodzin żydowskich – ponad 60% wszystkich mieszkańców. Holokaust przeżyli nieliczni, także dzięki ukrywaniu ich przez miejscowe rodziny polskie. Bardziej szczegółowo na ten temat można dowiedzieć się na 1 przystanku trasy, koło domu w którym przeżyli wojnę i ich polscy gospodarze. Jest też informacja o pobliskiej dwuczęściowej rzeźni. W jednej odbywał się ubój rytualny dla wyznawców judaizmu, w drugiej dla chrześcijan.
OFERTY DLA AKTYWNYCH
Kolejne przystanki są obok starego kirkutu, na którym wystawiony jest duży fragment macewy mężczyzny zmarłego w roku 1739. A także przy nowym kirkucie na Kierkowie z zachowanymi około 900 nagrobkami, niekiedy z bogatą symboliką, liternictwem i zdobieniami. Są też przystanki koło synagogi oraz w Starym Rynku obok charakterystycznej zabudowy sztetla. Ostatni przy dawnym getcie z obszerną informacją na jego temat, a także jednego z ocalałych dawnych żydowskich mieszkańców, Mordechaya (Motka) Weinryba (1922-2011), jednego ze świadków Holocaustu.
Władze miasta i gminy, a także obiekty i firmy zainteresowane przyjmowaniem i obsługą turystów, finansują przeznaczone dla nich publikacje. M.in. kartonową teczkę o tytule „Żarki – Twoje miejsce na Jurze. PRZYGODA, ZABAWA, EDUKACJA” z planem gminy i opisami jej turystycznych atrakcji, a także włożonymi folderami reklamujących się w ten sposób obiektów: Wehikuł Czasu, Etno pracownia, Winnica Rajska. Jest, wydany w dużym formacie A3 dwustronna mapa gminy oraz miasta ze spisem atrakcji turystycznych. A także obszerny i ładnie wydany „Katalog wycieczek Jurajska Gmina Żarki 2024” z bogatą ofertą i cenami. Jest więc w czym wybierać. I warto tu przyjechać chociażby na jeden dzień.
Zdjęcia © Cezary Rudziński
Autor uczestniczył w wyjeździe prasowym na zaproszenie Związku Gmin Jurajskich
