W dawnej wsi Winiary, po II wojnie światowej już części miasta Warka, znajduje się najważniejszy, obok obchodów Światowego Dnia Jabłka, obiekt i magnes przyciągający tu turystów. Bardzo ciekawe Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego.
Mieści się ono w dawnym pałacu wzniesionym na miejscu wcześniej stojącego w tym miejscu szlacheckiego dworu na szczycie skarpy nad doliną rzeki Pilicy, lewego dopływu Wisły. Z badań archeologicznych wiadomo, że ludzie mieszkali tu już w czasach neolitu. A osada, później wieś Winiary, której nazwa pochodzi od uprawianej przez mieszkańców, a także królową Bonę, która miała tu dużą winnicę, winorośli i wyrabianego z winogron wina na potrzeby pobliskiego grodu Stara Warka, znana była już przed rokiem 1302. Nie wchodziła ona jednak w skład wareckiego starostwa niegrodowego.
Stanisław Szczuka i przodkowie Kazimierza Pułaskiego
Chociaż jej, oraz tutejszego dworu właścicielami, byli przeważnie starostowie wareccy. Jeden to z nich, Stanisław Antoni Szczuka herbu Grabie (1654-1710), podkanclerzy litewski i współpracownik króla Jana III Sobieskiego (1629-1696), zbudował około roku 1689 na miejscu dworu pałac z folwarkiem. Przy czym jego projektantem był architekt Augustyn Wincenty Locci herbu Lew (ok. 1640-1732), budowniczy również pałacu w Wilanowie. Na przełomie XVII i XVIII wieków wioska Winiary należała do starosty Ludwika Zielińskiego, chorążego łomżyńskiego, pradziadka Kazimierza Pułaskiego (1745-1779).
A następnie do, również właściciela Winiar i starosty wareckiego, Józefa Pułaskiego herbu Ślepowron (1704-1769), ojca Kazimierza, później twórcy i marszałka Konfederacji Barskiej zawiązanej w 1768 roku. To w tym pałacu, a także otaczającym go parku, spędził dzieciństwo późniejszy bohater dwu narodów: polskiego i amerykańskiego. Przypomnę, że jako około 17-latek był on paziem na dworze królewicza saskiego Karola w Mitawie w Kurlandii. Mając 23 lata przystąpił do tej antyrosyjskiej konfederacji, był jednym z jej dowódców i obrońców Częstochowy w 1777 r.
Najsłynniejsi w USA Polacy
Zmuszony do emigracji – szczegóły pomijam, został „ojcem amerykańskiej kawalerii” i generałem brygady armii USA, który zmarł z ran odniesionych w bitwie pod Savannah. Stając się, obok Tadeusza Kościuszki (1746-1817), a później aktorki Heleny Modrzejewskiej (1860-1909) i pianisty oraz polityka Ignacego Jana Paderewskiego (1860-1941) jednym z najbardziej czczonych w Stanach Zjednoczonych A.P. Polaków. I to głównie im, obok Józefa i Kazimierza Pułaskich, poświęcone jest wareckie muzeum. Chociaż pałac, w którym się ono mieści, po dwu dużych i kilku mniejszych rekonstrukcjach i remontach stracił pierwotny barokowy wygląd.
Wcześniej jego właściciele zmieniali się wielokrotnie. Były nimi m.in. rodziny: Walewskich, Brochowskich, Zaborowskich, Jordanów, księcia Włodzimierza Czetwertyńskiego. Ostatnim był, od 1921 do 1945 r., hr. Wacław Godziemba Dąmbski (1888-1972). Ziemianin, ale również właściciel browaru, kawalerzysta, przyjaciel artystów, naukowców i polityków. Wiadomo, że pałac w Winiarach odwiedził król Stanisław August Poniatowski, bywali tu także, m.in. Józef Piłsudski, Ignacy Jan Paderewski, generałowie: Lucjan Żeligowski, Bolesław Wieniawa-Długoszowski i Stefan Rowecki – Grot. Profesorowie: Juliusz Harbut i Władysław Szafer, a także artyści malarze: Józef Mehoffer i Antoni Uniechowski.
Od gimnazjum do muzeum
Po II wojnie światowej i reformie rolnej pałac i park stały się własnością Skarbu Państwa. Powstało w nim najpierw Samorządowe Gimnazjum Ogólnokształcące, pierwsze w Warce, a następnie liceum. W roku 1951 rozpoczęło tu działalność Muzeum Regionalne PTTK. Jak już wspomniałem, pałac ten przeszedł dwie przebudowy. Pierwsza, w latach 1962-1966, dostosowała go do potrzeb muzealnych. Muzeum historyczno–biograficzne im. Kazimierza Pułaskiego powstało w Warce w roku 1961, a w pałacu, wraz z przylegającym do niego zabytkowym parkiem, ma siedzibę od 1967 roku.
W 1979 r., z okazji 200 rocznicy śmierci gen. K. Pułaskiego, w pobliżu pałacu i na obrzeżu parku stanął jego pomnik autorstwa rzeźbiarza Kazimierza Danilewicza (1927-2013). Drugi remont generalny pałacu w latach 2008-2015 obejmował modernizację budynku z dostosowaniem go do potrzeb również osób niepełnosprawnych, a także budowę Centrum Edukacyjno-Muzealnego z kawiarnią „Savannah”. Po muzeum i Centrum oprowadzała nas, kilkoro dziennikarzy, jego dyrektorka Iwona Stefaniak. Pisząc o nich i o przeszłości pałacu korzystałem zarówno z jej informacji, jak i publikacji, które otrzymaliśmy oraz zebrałem na miejscu.
Publikacje i nowa Sień
M.in. Przewodnika po muzeum, Przewodnika po wystawie „Warka. Miasto dotknięte historią” i folderu „Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce”. Głównym obiektem tutejszego Zespołu Pałacowo – Parkowego jest Pałac. Obok niego wspomniane Centrum Edukacyjno – Muzealne oraz park. Muzeum zajmuje wszystkie trzy poziomy pałacu. Główne sale są na parterze i każda z nich poświęcona jest jednej historycznej postaci oraz związanym z nią wydarzeniom oraz pamiątkom. Przedstawionym w sposób tradycyjny, ale bardzo ciekawy, z mnóstwem oryginalnych, również historycznych eksponatów.
Zwiedzanie rozpoczyna się w Sieni. Pomieszczeniu, które stało się nią dopiero po ostatniej przebudowie. Oglądamy barokową szafę tzw. elbląską z XVIII w., intarsjowane skrzynie ubraniowe również z tamtego wieku, komodę kolbuszowską i barokowe lustro. Uwagę przyciągają dwa portrety trumienne z XVII i XVIII wieków osób z rodu Dąmbskich, ostatniego właścicielu pałacu. Z Sieni wchodzimy do największej sali muzeum– dużego salonu, w której można zapoznać się, dosyć szczegółowo, z polskimi losami Kazimierza Pułaskiego. Wystawione w niej eksponaty pochodzą głównie z XVIII i początku XIX w.
Obrazy i dokumenty
Wisi najstarszy znany portret generała namalowany przez nieznanego autora, można oglądać Faksymile księgi parafialnej z zapisem aktu chrztu Kazimierza Pułaskiego, a także obrazy poświęcone tematyce Konfederacji Barskiej: Józefa Brandta z 1875 r. i Kornelego Szlegela z 1850 r. Portret króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz akwarelę Juliusza Kossaka „Pułaski pod murami Częstochowy” z ok. 1887 r. i obraz olejny Józefa Chełmońskiego z 1875 r. „Pułaski pod Janą Górą”. Dwa listy napisane pod Jasną Górą przez Kazimierza Pułaskiego do Józefa Zaremby oraz sporo oryginalnych mebli z epoki.
Ponadto polskie pasy kontuszowe i wschodnie dywany z XIX w. Bardzo ciekawe są mapy Polski z lat 1732 i 1750 oraz Podola i Wołynia z XVIII w. W oszklonej szafie znajduje się broń biała i palna z połowy XIX w. I sporo innych, interesujących eksponatów. Z dużego salonu przechodzimy do małego, poświęconego amerykańskim losom generała. Jest w niej m.in. obraz Stanisława Batowskiego Kaczora (1866-1946) „Śmierć Pułaskiego pod Savannah”, wykonana około roku 1940 autorska kopia obrazu z roku 1933. Na ścianach wiszą też portrety Kazimierza Pułaskiego z XIX w.
Salon Tadeusza Kościuszki
Oglądamy kopię proporca Legionu Pułaskiego w Ameryce, z urną pod nim z ziemią z pola bitwy pod Savannah. Grafiki i fotografie, m.in. pomnika Kazimierza Pułaskiego w Savannah, kopię jego ostatniego listu pisanego z obozu przed bitwą do generała Benjamina Lincolna (1733-1810). A także sporo innych eksponatów, m.in. komplet złoconych mebli i Proklamacje Dnia Pułaskiego wydawane przez prezydentów USA. Z Małym Salonikiem sąsiaduje Salon Tadeusza Kościuszki, w którym znajduje się kolekcja portretów Generała i Naczelnika oraz kolorowe miedzioryty wykonane według rysunków Aleksandra Orłowskiego przedstawiających pobyt Kościuszki w carskich więzieniach.
Oglądamy też kopie amerykańskich dokumentów: nominację Kongresu Amerykańskiego Kościuszki na inżyniera w stopniu pułkownika, faksymile jednego z listów do niego Tomasza Jeffersona (1743-1826), amerykańskiego działacza niepodległościowego, oryginał jednego z rozkazów Kościuszki z okresu Insurekcji 1794 r. i kopię rozkazu Naczelnika podpisanego w Warce w tamtym roku. Z drugiej strony Małego Saloniku znajduje się, jako środkowy w amfiladzie, Salon Juliana Ursyna Niemcewicza (1757-1841). W okresie Insurekcji kościuszkowskiej był on adiutantem i sekretarzem Kościuszki.
Julian Niemcewicz i Helena Modrzejewska
Więziony był razem z nim w Petersburgu, a następnie towarzyszył mu w podróży do Stanów Zjednoczonych w latach 1796-1798. W salonie urządzonym w stylu angielskim z II polowy XVIII w. oglądamy m.in. stare mapy kontynentu amerykańskiego. Muzeum posiada ich spory zbiór, jeden z najciekawszych w Polsce. Innym oryginałem jest „Krótka wiadomość o życiu i sprawach generała Washington” Niemcewicza opublikowana w 1803.r w Warszawie w „Pismach Rozmaitych Współczesnych Wierszem i Prozą”. Interesujące są również klasycystyczne meble wyplatanie rafią, intarsjowany i inkrustowany stolik do gry w karty i inne elementy wyposażenia.
Kolejny salonik, nazywany Kobiecym, poświęcony jest wybitnej aktorce polskiej i amerykańskiej Helenie Modrzejewskiej (1840-1909), której kunszt aktorski podbił Amerykę. W ekspozycji znajdują się różne meble, w tym toaletka w stylu Ludwika XVI z XVIII w. zdobiona miniaturowymi malowidłami według Fragonarda. Oglądamy też portrety aktorki i kilka oryginalnych pamiątek po niej. W Saloniku znajdują się również jej fotografie rodzinne, portret jej syna Rudolfa (Ralpha Modjeskiego, 1861-1940), słynnego inżyniera, budowniczego ponad 40 mostów przez największe rzeki Ameryki. W saloniku tym wiszą również portrety kobiece z kolekcji muzeum.
Salon Ignacego Jana Paderewskiego
Ostatnim muzealnym pomieszczeniem na parterze jest Salon Ignacego Jana Paderewskiego (1860-1941) z wyjściem na taras. Przyszłemu pianiście światowej sławy w początkach kariery bardzo pomagała Helena Modrzejewska. Najważniejszym meblem w ekspozycji jest fortepian Bösendorfer z roku 1832, na którym grał Paderewski odwiedzając profesora Stanisława Grabskiego (1871-1949) w jego domu w Warszawie. Jest to dar rodziny Grabskich. W salonie znajduje się też sporo pamiątek po wielkim pianiście przekazanych przez polonię amerykańską.
Są portrety, m.in. Paderewskiego namalowany około 1932 r. przez Leonarda Stroynowskiego (1858-1935), obrazy i meble. Oryginał programu pierwszego koncertu pianisty w Carnegie Hall w 1891 r. itp. Na piętrze pałacu mieści się bogata biblioteka, obszerna wystawa stała o historii Warki, a także Gabinet Pana domu, czyli Józefa Pułaskiego, ojca Kazimierza. Jest to, jak czytam w przewodniku po muzeum, próba rekonstrukcji wnętrza z połowy XVIII w. Przedstawiona jest w nim postać i działalność tego byłego starosty wareckiego, który z ubogiego szlachcica został właścicielem 14 miasteczek i 108 wsi.
Centrum Edukacyjno – Muzealne i park krajobrazowy
A także ojcem, z żoną Marianną, co najmniej 8 córek i 4 synów. W 1768 r. stanął on, jako marszałek, na czele Konfederacji Barskiej. W gabinecie oglądamy meble z XVIII w., barokowe krzesło, komodę z marmurowym blatem i brązowymi okuciami, polską barokową szafę na ubrania. I XVIII-wieczne pasy kontuszowe – fragment ich bogatej kolekcji w muzeum. Obok nich uwagę przyciąga wschodnia tkanina jedwabna z XVIII w., perski dywan z końca tamtego wieku oraz dawne mapy. Gabinet rozświetla brązowy, złocony żyrandol. W piwnicy pałacu mieści się Sala Archeologiczna i sanitariaty.
W osobnym budynku wzniesionym w trakcie ostatniej przebudowy zespołu pałacowo-parkowego mieści się, wspomniane już Centrum Edukacyjno-Muzealne. Prowadzi ono bardzo aktywną działalność. Organizuje różnego rodzaju spotkania, wystawy czasowe o tematyce historycznej i artystycznej, koncerty, warsztaty edukacyjne, konferencje naukowe, seminaria itp. Znajdujący się w zespole park krajobrazowy o powierzchni 15 ha sięga historią jeszcze parku obok nieistniejącego już od dawna dworu. Mimo przetrzebienia w nim drzewostanu, rosną w nim także ponad stuletnie dęby i pomniki przyrody. Są w nim wytyczone ścieżki, a całość jest ładnie utrzymana. Już tylko po to, aby zwiedzić to muzeum, warto przyjechać do Warki.
Zdjęcia © autora
Autor uczestniczył w prasowym wyjeździe studyjnym na Szlak Jabłkowy, na zaproszenie Stowarzyszenia W.A.R.K.A.
