Gdy w roku 1507 Vilém II (Wilhelm, 1435-1521) z Pernštejna, najwyższy ochmistrz królestwa czeskiego oraz najbogatszy w nim magnat, rozpoczynał budowę tej świątyni dla sprowadzonego przez niego tu zakonu minorytów, miała ona stać się nekropolią jego rodu. Los jednak zrządził, że spoczął w niej tylko jego syn Vojtĕch († 1534). Ale ten grobowiec z piaskowca i marmuru z wykutą w kamieniu jego postacią naturalnej wielkości stanowi dziś jeden z cennych zabytków sztuki renesansu w Czechach.
Vilém kupił „Państwo Pardubickie” z zamkiem i miastem oraz dołączył do swoich rozległych dóbr w roku 1491. Przeniósł tu ich zarząd i rozpoczął taką przebudowę i rozbudowę, aby stały się one „godne” jego urzędu i pozycji w kraju. Farą, czyli rzymskokatolicką świątynią parafialną w mieście, był wówczas kościół p.w. Zwiastowania Panny Marii.
Z rodowodem udokumentowanym od połowy XVI wieku, stojący tuż obok rynku przy jego południowo – wschodnim narożniku. Budowany na nekropolię rodu po przekątnej na przeciwległym krańcu obecnej Starówki nie powstawał na pustym miejscu.
NAJPIERW BYŁ TU KLASZTORNY KOŚCIÓŁEK CYRIAKÓW
Bowiem już w roku 1295, w bulli papieża Bonifacego VIII, jest wzmianka o kościele św. Bartłomieja w Pardubicach. Był wówczas świątynią klasztorną cyriaków – zakonu św. Cyriaka, szpitalików i opiekunów pielgrzymów, nazywanych też Krzyżowcami z Czerwonym Sercem, białymi augustianami lub polskimi krzyżowcami.
Przybyli oni tu w roku 1256 i w miejscu nazywanym Pardubičky, na północny zachód od średniowiecznego grodu (jako miasto wspomniany jest po raz pierwszy dopiero w roku 1340) wybudowali klasztor i kościółek oraz otoczyli je wałami i fosą. Ale przed rokiem 1392 utracili własność tego terenu.
Dlaczego, tego nie znalazłem w czeskich źródłach, z których korzystam pisząc tę relację. W roku 1421 kościół spalili husyci i aż do początku XVI wieku brak na jego temat informacji. Nie wiadomo nawet, czy wzniesiony wówczas nowy kościół św. Bartłomieja, stanął dokładnie na tym samym miejscu, czy raczej w jego pobliżu.
Zbudowano go w stylu późnego gotyku jako trzynawowy, z prezbiterium z wysokim dachem. W 1521 r. pochowano w nim fundatora. Po pożarze w roku 1538 kościół nieznacznie przebudowano. Z jego dalszych dziejów wiadomo, że w roku 1532 przeniesiono do niego siedzibę parafii.
FARA I JEJ PÓŹNIEJSZE DZIEJE
A gdy stał się farą, minoryci trafili do klasztoru przy poprzedniej farze p.w. Zwiastowania Panny Marii na obecnej Starówce. W latach 1733-1736 do południowej nawy kościoła św. Bartłomieja dobudowano kaplicę św. Krzyża, zwaną Czarną.
W II połowie XVIII w postawiono nową ambonę, a w latach 1814-1816 dokonano gruntowniejszej przebudowy wnętrza. Postawiono m.in. nowy, barokowy ołtarz. Ponieważ zwiększała się liczba mieszkańców Pardubic i wiernych,
Konieczna stała się rozbudowa fary. W roku 1912 rozebrano Czarną kaplicę i przebudowano zakrystię, Od strony zachodniej dobudowano zaś duży przedsionek, dzięki czemu kościół, co widać także obecnie, składał się z trzech części. Głównej z trzema nawami, prezbiterium od wschodu i znacznie niższego przedsionka od zachodu,.
Jednak zbudowanego w tym samym stylu, co główną część świątyni i to jest zasługą prowadzącego rozbudowę arch. Boži Dvořáka. Na obecny wygląd świątyni miały pewien wpływ także drobniejsze zmiany wprowadzone w roku 1925 – uzupełnienie witraży w prezbiterium, nawach i krycie oraz w roku 1952 zmiany we wnętrzu.
RENESANSOWY PORTAL PÓŁNOCNY
Gdy oglądam kościół ze wszystkich stron, a stoi on na osi: wschód – zachód, na północno – zachodnim krańcu Starówki, z frontonem wychodzącym na wytyczony pod koniec XIX w. Plac Republiki (námesti Republiky), widzę prezbiterium zamknięte pięcioma stronami ośmioboku, z zakrystią od północy.
Ta strona kościoła jest szczególnie interesująca, gdyż od północy otacza go pozostałość tzw. Strugi lub „miejskiej rzeki”, sztucznego kanału wodnego z czasów Pernštejnów. Doprowadzał on do miasta oraz jatek mięsnych wodę pitną. Jej nurt poruszał również koła napędowe młynów i zakładów produkcyjnych.
Nad tym kanałem, przy obecnym Nabrzeżu Wernera, stał zachowany do naszych czasów kamienny mostek prowadzący do bocznego wejścia do kościoła. Z renesansowym portalem z roku 1519, zdobionym kamienną płaskorzeźbą, powtarzającą tematycznie (człowiek w średniowiecznej odzieży, z toporem w dłoni, ujarzmiający byka) oraz dekoracjami.
Jest też portal od południowej strony kościoła, ale obecnie główne wejście do niego jest od strony zachodniej. Pośrodku dachu nad nawą główną stoi strzelista wieżyczka z sygnaturką. Świątynia ta nie posiada, i nigdy nie posiadała wieży.
BAROKOWE OŁTARZE
Przez portal zachodni wchodzę do przedsionka, z którego na wprost jest wejście do kruchty, nad którą znajdują się organy, i do nawy głównej. A także na lewo (północ), do jednej z kaplic. Strop przedsionka, podobnie jak nawy głównej oraz prezbiterium, jest krzyżowy.
W miejscu zbiegania się żeber umieszczono herby rodu Pernstejnów. Ołtarz główny z roku 1651 znajduje się w prezbiterium i poświęcony jest patronowi świątyni. Od czasu postawienia go do naszych, zmieniał się jednak częściowo jego wygląd od barokowego do klasycystycznego.
Najcenniejszy w nim jest obraz „Męczeństwo św. Bartłomieja” pędzla niemieckiego malarza Michaela Lucasa Willmanna (1630-1706) z około 1692 r.
Na lewo przed nim jest późnogotycki portal nad wejściem do zakrystii i renesansowe malowidła wokół niego. W prawej, południowej nawie, znajduje się barokowy ołtarz św. Anny z roku 1721.
Stoi również najstarszy zabytek świątyni, kamienna chrzcielnica z roku 1515. Uprzednio znajdowała się ona we wspomnianej Czarnej Kaplicy. Tam również była, przeniesiona po jej rozebraniu na nowe miejsce, piękna barokowa Kalwaria (Droga Krzyżowa).
RENESANSOWY SARKOFAG
Jest to dzieło, z lat 1736-1737, rzeźbiarza I. Rohrbacha. Natomiast w nawie lewej, północnej, stoi barokowy ołtarz Panny Marii Świętogórskiej (Panny Marie Svatohorské) postawiony w roku 1735. Barokową jest również ambona z roku 1770. W prezbiterium dominującym zabytkiem jest wspomniany sarkofag Vojtĕcha z Pernštejna.
Drugim cennym tablica nagrobna księżniczki Zofii Cieszyńskiej (Žofie Tĕšinské, ok. 1520-1541), córki ks. Vacláva II Jana z Pernštejnu i jego żony Anny z Hochenzollernów. Piękne renesansowe dzieło z kamienną płaskorzeźbą.
Do innych zabytków i obiektów wartych zobaczenia w tym kościele, należą też witraże w prezbiterium nawach bocznych i przedsionku, wykonane podczas rozbudowy i przebudowy w roku 1912, według projektów Boži Dvořáka.
Natomiast na zewnątrz, w górnej części zachodniego portalu, trzy malowidła ścienne przedstawiające czeskich świętych. Nad nim, na szczytowej części frontonu, także piękny kamienny krucyfiks z, również wykutymi w piaskowcu, herbami rodowymi. Jest to więc jeden z zabytków, który, będąc w Pardubicach, trzeba zobaczyć.
Zdjęcia autora
Autor uczestniczył w wyjeździe prasowym do Czech Wschodnich na zaproszenie przedstawicielstwa w Polsce Czech Tourism oraz organizacji turystycznych w Litomyszli i Pardubicach, w ramach projektu Dziedzictwo Kulturowe i Przyrodnicze Dla Rozwoju Pogranicza Polsko – Czeskiego „Wspólne dziedzictwo”.
